كاميل مەحمود
ناوەرۆكی ئەم بابەتە:
ــ پێشەكی
ــ تەوەرەی یەكەم:
چەمكی بیركردنەوە
قۆناغەكانی گەشەی بیری مرۆڤایەتی
ــ تەوەرەی دووەم:
چەمكی بیركردنەوەی زانستی
زەمینەی بیركردنەوەی زانستی
كۆسپەكانی بەردەم بیركردنەوە
ــ تەوەرەی سێیەم:
بیركردنەوەی خورافی
ئەفسانە و خورافە
خورافە و ئیستیبداد
ــ دەرەنجام و وتەی كۆتایی:
پێشەكی:
گەردوون لە ناو خۆیدا هەزاران شتی سەرسورهێنەری هەڵگرتووە و پەخشانێكی چروپری پر لە وشەی واتادارەو تا ئێستا بەشێكی كەم لە و اتای وشەكانی ناو ئەو پەخشانە گەورەو دوور و درێژە ئاشكرا بووە، مرۆڤیش وشەیەكە لەو وشە ناوازە بەرچاوانەی ناو گەردوون و بەشێكە لەناوەرۆكی ئەو پەخشانە.
مرۆڤ ئەو كائینە سەرسورهێنەرەیە كە لەم گەردوونە پان و پۆر و گەورەیەدا سەنتەری هەموو شتەكانی گرتووە و چاوی لە هەموو هەسارەكانە چۆن دەستەمۆیان بكات و خواستەكانی خۆی تیایاندا بێنێتە دی، بەم پێیە دەردەكەوێت ئەم مرۆڤە پێگەیەكی بە هێز و گرنگی لەم گەردوونەدا هەیە و سەروەری هەموو شتەكانە.
ئەوەی ئەم تایبەتمەندییە ناوازەیە و ئەم پێگە باڵا و پر لە شكۆمەندییەی داوەتە مرۆڤ ولەناو گەردوونی بێ سنووردا جێگای كردووەتەوە و ئەو سەنتەرگەراییەی بۆ درووست كردووە بیركردنەوە و گوزارشتە عەقڵییەكانی خۆیەتی.
ئەم مرۆڤەی كە هەموو گرنگی و بایەخێكمان پێیەوە گرێ داوە بەشێكە لەم بوونەوەرە گەورەیەو هەر ئەویش لەناو هەموو گیانلەبەرەكانی تری بوونەوەردا توانای تێبینی كردنی سروشت و دەورووبەری خۆی هەیەو دارای بەرهەمهێنانی بریار و هەڵوێستی خۆیەتی. ئەو لەیەك كاتدا تاقیگە و بابەتی تاقیكردنەوەشە، بیركردنەوەش وەك وشەكە گوزارشتی لێ دەكات ئەو تواناییەیە كە ئاگایی بە دەستی دێنێت و لەو رێگاوە دەچێتە ناوەرۆكی زاتی خۆیەوە و خودی خۆی دەكاتە بابەتێك، نەك هەر خۆیشی بناسێ، بەڵكو تێبگات لەوەی دەزگایەكی زانایە بە دەوروبەریش، ئەگەر عەقڵی خۆی بخاتە كار و بیر بكاتەوە.(1)
لەگەڵ ئەو هەموو رۆڵ و كاراییەی مرۆڤ لەسەر ئاستی گەردوون و بوونەوەر دەیبینێت و نێوەندی هەموو بزاڤە كەونییەكەی گرتووە، هێشتا هەر كائینێكی تەم و مژاوی پر لە نهێنییە و هەر رۆژە لایەنێك لە لایەنە شاراوە لەژمارە نەهاتووەكانی ئاشكرا دەبێت، ژمارەیەكی سەخت و گرانی ناو هاوكێشەیەكی بەرفراوانە كە هەموو ئەو ژمارانەی ئێمە لەم دنیایەدا كاری ژمێریاری لەسەر دەكەین بەشدارن تیایدا، هێشتا لەناو ئەو هاوكێشەیەدا مرۆڤ بەو هەموو نهێنییەی لەناو هەگبەیدا هەیە ژمارەیەكی كارای پر لە جووڵەیە و یاری بە هەموو ژمارەكانی تر دەكات.
گرنگترین بنەمایەك كە بزاڤی كاریگەرانەی مرۆڤی لەسەر راوەستاوە و ئەو رۆڵەی پێ بەخشیوە عەقڵە داهێنەر و بیرە گەشەكردووەكەیەتی، كە لەگەڵ رەوتی تەمەنی بوونەوەری گەورەو ئەم سەر زەوییەی لەسەری دەژی، ئەو عەقڵ وبیرەشی هەنگاو دەنێت و بەرەو كامڵبوون و دنیابینی زیاتر دەروات، بوونی خۆی لەسەر كارە عەقڵانییەكانی راگرتووە و بیركردنەوە مرۆییەكەی خۆی قۆناغەكانی تەمەنی مرۆڤایەتی پێ تێدەپەرێنێت، قۆناغی منداڵی و مێرد منداڵی و هەرزەكاری و لاوی تا دەگاتە پیری و دواجار ئەو چارەنووسەی قسەو بۆچوونی فەلسەفی و ئایینی جۆراوجۆری لەسەر دەكرێت، رەوتی ژیانی مرۆڤ و ئەم دنیا گەورەو خاوەن تەمەنە یەك جۆر قۆناعبەندی یەك شێوەی سەرەتا و كۆتاییان هەیە،مرۆڤایەتی خاوەنی عەقڵی بەرایی و منداڵی خۆیەتی هەروەك چۆن مرۆڤەكە تەمەنی منداڵی خۆی هەیە و سەرەتای ژیانی بە بێ هیچ ئەزموونێك دەستی بە كاروانە دوور و درێژەكەی خۆی كردووە، لەوێشەوە قۆناغە یەك لەدوای یەكەكانی تر خۆیان نمایش دەكەن، دنیای ئەمرۆی مرۆڤایەتیش بەشێك لە تەمەنی خۆی بەرێ كردووە و لە ئێستادا لە گرنگترین تایبەتمەندییەكانی ئەم مرۆڤە ئەوەیە كە هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدایە شوناسی هەمەلایەنەی خۆی بدۆزێتەوە و پێناسەیەكی گشتگیر بە خۆی بدات، بۆ ئەمەش هەر جارە و دێرێك یان پەرەگرافێك دەدۆزێتەوەو هەرچی دەكات ناگاتە خاڵی كۆتایی، مرۆڤ هێشتا زۆر بێ ئاگایە لە خۆی و نامۆیە بە زۆر لایەنی شاراوەی ژیانی، لەبەر ئەوەیە ناتوانین بڵێین بە تەواوی خۆی ناسیوە، هێشتا تەنها هەندێ شتی كەم دەربارەوی بەشە جەستەییەكانی و پێكهاتە دەروونییەكانی و پاڵنەرە غەریزییەكانی دەزانێت، لەهەمان كاتدا بێ ئاگایە لە زۆر لایەنی تری شاراوەی جەستەو كەسایەتی و حاڵەتە دەروونییەكانی خۆی.
گەران بە دوای مەعریفەدا بەشی بنەرەتی ماهیەتی مرۆڤی پێك هێناوە، گرنگترین بەشی مەعریفیش كە ئەوینداریەتی ئەو بەشەیە كەتایبەتە بە خۆی و نهێنییە شاراوەكانی. ئەم مرۆڤە بەردەوام لە هەوڵی بەردەوامی مەعریفەدایە بۆ ئەوەی پێویستە مادی و رۆحییەكانی خۆی پێ دابین دەكات، بۆ گەیشتنی بە مەرامی مەعریفی خۆیشی عەقڵ و بیری بەكار دەهێنێت بە پێی قۆناغبەندییەكی تایبەت كە بیریارە پێشووەكانی شارستانیەتە كۆنەكان ناویان لێ ناوە (لۆژیك)، ئەمەش لەسەر پرۆسەیەكی بەڵگەكاری راوەستاوە و كار لەسەر میتۆدێك دەكات، بۆ ئەوەی شتەكان بكاتە بنەمای چەسپاو لەسەر زەمینەی واقیع، هەر ئەوەش كە مرۆڤ كائینێكی بەڵگەكاری عەقڵانییە، لەبەر ئەوە شێوازی گشتی ژیانی بە پێی جۆری بزاوتی مەعریفی خۆی پێك دەهێنێت، زۆرجار نەتەوەیەك لەسەر میتۆدێكی بەڵگەكاری و مەعریفی هەڵە دەروات و ئەمەش بەرەو پێچەوانەی ئامانجەكانی خۆی دەیبات.
چاككردنی زۆرێك لەو هەڵانەی لەگەڵیاندا دەژین و گۆرینی ئەو واقیعە بۆ واقیعێكی تری نوێی تەندروست بە پلەی یەكەم پێویستی بە ئاشكراكردنی ئەو شێوازە هەیەو بیری پێ دەكەینەوە، ئەگەر ئەو واقیعەی تیایدا دەژین خراپ بوو، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە شێوازی بیركردنەوەمان هەڵەی تیایە و پێویستی بە راستكردنەوە هەیە بۆ ئەوەی لە گەڵیدا واقیع بە باری پۆزەتیڤانەدا بگۆرێت, بەردەوامیی لەسەر هەڵەش تەراكومات دروست دەكات كە ئایندەی ئەو گەل و نەتەوەیە دەخاتە بەر مەترسییەوە.
ئەوەی لەمە تێدەگەین ئەوەیە كە میتۆدی بیركردنەوە ئاراستەی رەوتی ژیانی تاك و كۆی كۆمەڵگە دەكات، زیندووێتی ژیانی نەتەوەش پەیوەستە بە جۆری ئەو بیركردنەوەیەی ژیانی خۆی پێ رێك دەخات، چەند نەتەوە هەیە پەرژوبڵاو بوون و لە ناو چوون كاتێك نغرۆی ناو زۆنگاوە راوەستاوەكانی بیری بەرایی عەقڵی دۆگمای خۆیان بوون، چەندین گەل و نەتەوەش هەیە بەهۆی میتۆدی بیركردنەوەیانەوە هەستاونەتەوە، چونكە میتۆدێكی دروستی بیركردنەوە بووە.
بیركردنەوەی زانستی و دروست هەنگاوی گەورە و مێژوویی بە مرۆڤایەتی هەڵگرتووە و داهێنانی نوێ و سەرسورهێنەری خولقاندووە، بەردەوامیش پێشڤەچوون بەردەوامە و قۆناغ دەداتە دوای خۆی.
مرۆڤ كە تائێستا دیلی ئەم هەسارەیە بووە كە پێی دەڵێن (زەوی) و نەیتوانیوە سنوورەكانی ببەزێنێت، ئەمرۆ بەرەو سەرەوە دەروات و غەزووی هەسارەكانی تریش دەكات و بەرەو ئەوە دەروات كە كەچارەنووسی تەنها بە زەوییەوە نەبەسرێتەوە.
هەموو ئەم وەرچەرخان و گۆرانەش لە ژیانی مرۆڤایەتیدا دەرەنجامی بیر و پرۆسەیەكی عەقڵانی هاوچەرخە كە گوزارشت لە گەشەی عەقڵی مرۆڤایەتی دەكات و بەرهەمی شێوازێكی نوێیە لە بیركردنەوە، جیا لەو بیركردنەوە بەراییەی كە دواتر باسی دەكەین.
ئەم بابەتەش هەوڵێكە بۆ ناساندنی ئەو كاروانە دوورودرێژەی مێژوو كە عەقڵ و بیركردنەوەی مرۆڤ لەهەر قۆناغێكدا بەو ئاراستەیە بەرێی كردووە كە خۆی بیری لێ كردووەتەوە،چەند تەوەرەیەكی قسەكردنە لەسەر بیری مرۆڤ و پرۆسەی بیركردنەوەی مرۆڤایەتی لە نێوان دوو شێوازی بیركردنەوەی لەیەك جیا ودژ بەیەك كە بیركردنەوەی زانستی و بیركردنەوەی خورافی یان بەراییە، لە میانەی ئەم باسەشماندا دەكرێت لەوەش تێبگەین كە پرۆسەی بیركردنەوەی ئێمە و گەلانی دەوروبەرمان بە كام ئاراستەدا دەروات و شێوازی بیركرنەوەی چۆنە و دواتر دەتوانین لەو بارەیەوە خوێندنەوەی رەخنەگرانەی خۆمانی بۆ بكەین.
* * *
تەوەرەی یەكەم
چەمكی بیركردنەوە
بیركردنەوە یەكێكە لە تایبەتمەندییە ناوازەكانی مرۆڤ و بەم كردەیەش پێگەی ناوەندی لەناو تێكرای بوونەوەردا بۆ خۆی گرتووە و لەو سەنتەرە سیادییەوە جیایی خۆی لە شتەكانی تر نمایش كردووە.
بیركردنەوە چەمك و دیاردەیەكی سایكۆلۆژی و ناوەكی مرۆڤە و پرۆسەیەكی نەدیدەی پر لە لێكدانەوەی ئاوێتەیە بە سۆز و هەڵچوون و پاشان پاڵفتەكردنی لە رێگای عەقڵەوە، ئەم پرۆسەیەش كاتێك ئاكامەكەی دەردەكەوێت كە لە رووی مەیدانییەوە شوێنەوار بخاتەوە و گۆرانێك بخوڵقێنێت، هەر لەبەر ئەم فرە رەهەند و جەمسەرە جۆراوجۆرە ناوەكیانەی كردەی بیركردنەوەی مرۆڤە تا ئێستا چوارچێوەیەكی سنوورداری لە رووی پێناسەو چەمكی خۆیەوە بۆ دیاری نەكراوە و چەندین قسەی جیاجیای لەو رووەوە لەسەر كراوە، هەر بیریار و فەیلەسوفێك لێكدانەوەیەكی تایبەتی و تێگەیشتنێكی زاتی خۆی بۆ هەبووە و پێناسەیەكی یەكگرتووی بۆ دانەنراوە، ئەم فرەییەش پەیوەستە بەو حاڵەتە دەروونییەی مرۆڤەوە كە هەر یەكە و بۆ خۆی بە شێوازێك بیر دەكاتەوە و دەورووبەر كاری تێ دەكات، هەر بۆیە چەندین پێناسەی جۆراوجۆر دراوە بەم پرۆسە ئینسانییە و هەر یەكەو بە پێی جۆری بیركردنەوەی خۆی مانا و مەبەستی پێ بەخشیوە، لەو پێناسانە:(2)
1. بە بروای هەردوو زانا ( كۆسلین) و (رۆزنبێرگ) بیركردنەوە بریتییە لە (یاریكردن بە زانیارییەكان لە مێشكدا).
2. بەڵام بە بۆچوونی (كۆستا) بیركردنەوە بریتییە لە (دەسكاری و تاوتوێكردنی عەقڵیانەی وروژێنەر و شتە هەستپێكراوەكان، بە مەبەستی دروستكردن و پێكهێنانی بیرەكان (اڵافكار) و دەرك پێكردنی شتەكان و بریاردان لە سەریان).
3. بیركردنەوە بە مانا گشتییەكەی بریتییە لە هەموو چالاكییەكی عەقڵی كە كەرەستەو كەلوپەلەكانی هێما بێت، واتە لە جیاتی ئەوەی عەقڵ مامەڵە لەگەڵ شتە هەستپێكراوەكانی وەك ( كورسی ـ دەرگا ـ مرۆڤ ـ ئاژەڵ ..هتد) بكات، لە جیاتی ئەوە مامەڵە لەگەڵ هێما (رموز)ی ئەو شتە هەستپێكراوانەدا دەكات كە بریتین لە (ناو وهێما و ژمارە و مانای شتەكان).
4. بە بیرورای (بارێڵ) بیركردنەوە بە مانا سادەكەی بریتییە لە: (زنجیرەیەك چالاكی ئەقڵی كە مێشك لە ئەنجامی وەرگرتنی وروژێنەرەكان لە رێگای هەستەوەرەكانەوە بەرهەمیان دەهێنێ)، بەڵام بە مانا بەرفراوانەكەی بیركردنەوە بریتییە لە: (پرۆسەی گەران بە دوای ماناكان، ئەویش لە رێگای تاوتوێكردن و شەنوكەو كردنی شارەزایی و دیاردەكانی ژیان).
پرۆسەی بیركردنەوە لە ساتەوەختی بەرچاوكەوتنی حاڵەتێك یان بابەتێكەوە دەست پێ دەكات دوای تێرامان، بیر و ئەندێشەی مرۆڤ دەجووڵێنێت بۆ چارەسەری و لەو هەلومەرجەدا چەندین چارەسەر و دەرەنجام خۆی بەسەر هۆشمەندیی ئەو مرۆڤەدا دەچەسپێنێت، تا دواجار عەقڵ دێتە مەیدانەكە و یەكێك لەو چارەسەرانەی پێ قبووڵ دەبێت و دەیكاتە دەرەنجام بۆ كردەی بیركردنەوەكە لەسەر ئاستی دابەشكردنەكە.
بیركردنەوە كاتێك خۆی دەسەپێنێت بەسەر عەقڵی مرۆڤدا كە ئەو مرۆڤە لە بەرامبەر بوونی كێشەیەكدا دەوەستێت و پێویستی بە چارەسەركردنی هەیە، یان ئارەزووی چارەسەركردنی دەكات ، كێشەكەش سنوورێكە لە نەزانین لە نێوان تاك و ئامانجەكانی لە ژیاندا دانراوە، یان بەربەستێكە لە نێوان خۆی و ئارەزووی زانین و دەرككردنی بابەتیانەی بە شتەكان، هەوڵە فیكرییەكانیشی بۆ ئەوەیە بگات بە دەرەنجام و چارەسەر بۆ ئەوەی ئاسوودەیی دەروونی بۆ خۆی مسۆگەر بكات، جگە لەوەی لەسەر زەمینەی واقیعیش دەرەنجامێكی بەرجەستە بخاتەوە.
هەر بۆیە بیركردنەوە و كێشە دوو یەكەی ئاوێتە و پێكەوە گرێدراون و بەبێ یەكتر ئەو رووداوە ناخولقێت كە بابەتی ئەم باسەمانە، چونكە بیركردنەوە روو نادات ئەگەر كێشەیەكی نەزانراو نەبێت و چارەسەرو زانینیشی نەبێتە پێویستییەك بۆ مرۆڤ.
پرۆسەی بیركردنەوە لە بەرامبەر كۆمەڵێك دوالیزمەی كارادا رادەوەستێت و بەسەریاندا دابەش دەبێت،(3) لەسەر ئاستی ئاڵۆزی لە كردەی بیركردنەوەدا، بیركردنەوەی سادە و بیركردنەوەی ئاڵۆز هەیە،لەرووی سرووشتی بیركردنەوەوە بیركردنەوەی رێكخراو و بیركردنەوەی نارێكخراومان هەیە، هەروەها بیركردنەوەی ئازاد و بیركردنەوەی پابەندكراو، لەرووی ئاكام و دەرەنجامیشەوە بیركردنەوەی بەرهەمدار و بیركردنەوەی بێ بەرهەمیش هەیە، ئەوەش پێویستە جێگای سەرنج بێت لەم جۆرە دووانەییانەی سەرەوەدا ئەوەیە كە بەو دابەشكارییەش ناكرێت هیچ یەكێكیان گشتگیر یان هەمیشە تایبەتمەند بكرێت، بۆنموونە بیركردنەوەی بەرهەمدار بێگومان بیركردنەوەیەكی رێكخراوە، بەڵام مەرج نییە هەموو بیركردنەوەیەكی رێكخراو بەرهەمدار بێت، یان مەرج نییە هەموو بیركردنەوەیەكی نارێكخراو هەردەبێت بێ بەرهەم بێت. بەهەر شێوەیەك بێت بیركردنەوە بەهایەكە لە بەها باڵاكانی عەقڵی تەندروست ونموونەیی و بەدەر لەو پرۆسەیە مرۆڤیش دەبێتە كائینێكی بێ ئیدراكی ناعەقڵانی وەك زۆر لە رەگەزەكانی تری بوونەوەر كە لە جووڵەدا لەویش كاراترن، بەڵام خاوەن جووڵەیەكی میكانیكی چەسپاون.
عەقڵی تەندروست هەمیشە هۆگر و ئالوودەیە بە بیركردنەوە و بەدەستخستنی زانیاری، واتە ئەوینداری زانست و بیركردنەوەیە و ئەم دوو قیەمە عەقڵییەش بەدوای یەكداهاتن و رێكخستنێك لەنێوانیاندا هەیە،خۆشەویستی زانیاری و بەدەستهێنانی مەعریفە ترۆپكی پەیكەری قیەمە عەقڵییەكانە و دوای ئەویش راستەوخۆ پرۆسەی بیركردنەوە دێ بۆ بزاوتن و بەگەرخستنی ئەو توانا عەقڵییە، ئەمەش وا دەكات دووەمیان زیاتر تایبەتمەندیی خۆی هەڵبگرێت و یەكەمیشیان گشتی بێت، ئەگەر لەوێشەوە دابەزیت و پلەی بیریاری بری، ئەوا پێگەیەكی تایبەتی بۆ خۆی دروست كردووە لە ناو خاوەن عەقڵەكانی تردا، بەڵام دەبێت بەهای دووەم كە بیركردنەوەیە بە لەدایكبووی یەكەمی دابنێین بەشێوەیەك كە یەكەمیان بەها دایكەكە بێت و بیركردنەش دەرەنجام و لەدایكبووی هەواداری زانست و زانیارییە،لەگەڵ ئەوەشد هەردووكیان تایبەتمەندی عەقڵی تەندروستن و لەبیركردنەوەشدا تەواوی بەها عەقڵییە تایبەتییەكانیش دێتە دەركەوتن، بەم جۆرە سەرەتا و بنەرەت بریتییە لە بەهای خۆشەویستی بۆ زانست و مەعریفە، بەڵام ئەو خۆشەویستییەش هەر دەبێت بەكەناڵی بیركردنەوەدا تێپەرێت، ئەوسا دەگات بە ئامانجی خۆی.
بیركردنەوە مرۆڤ لە بریاری ئایدۆلۆژییەوە دەگوێزێتەوە بۆ دیدی ئەبستمۆلۆژیانە و زانستی كە لە چوارچێوەیەكی بابەتیدا مامەڵە لەگەڵ شتەكاندا بكات نەك بەپێی حوكم و هەڵوێستە ئامادەكراوەكان و بریاری پێشین و لەدەرەوەی بیركردنەوەو بەگەرخستنی عەقڵ ولەو رووەوە بریارەكان دەربكرێن. مرۆڤ بەم خۆناسینەی هەر لەسەرەتاوە هەوڵی ناسینی دیاردە سرووشتییەكان و بارە كۆمەڵایەتییەكەی خۆیشی داوە، لێرەدا بیركردنەوە رۆڵی خۆی بینیوە و زۆرجار مرۆڤی گەیاندووە بە زانین و دۆزینەوەی حەقیقەتە گەورەكان.
بیركردنەوە بە واتاو كردە مەیدانییە تەندرووستەكەی خۆی لەبەرامبەر لاسایی كردنەوەدا وەستاوەو پرۆسەیەكی داهێنەرانەیە و مرۆڤایەتی وەك كۆمەڵ و مرۆڤ وەك تاك دەخاتە سەر رێبازی پێشكەوتن، چونكە بیركردنەوە عەقڵ دەجووڵێنێت و بەرەو بنیاتنانی زاتی و كۆمەڵایەتی دەبات و پرۆسەی تێپەراندنی دۆگمابوون و چەقبەستوویی عەقڵە.(5)
* *
قۆناغەكانی گەشەی بیری مرۆڤایەتی
بیركردنەوەی مرۆڤ بە بێ هیچ پێشەكییەك دەستی پێ نەكردووە و لەگەڵ پەیدابوونیدا ئەم مامەڵەیەی لەگەڵ زاتی خۆیدا نەبووە، بەڵكو ئەو گۆران و گەشە و وەرچەرخانە دەرەنجامی ئەو كاروانە دوورودرێژ و پر لە ئەزموونەیە كە مرۆڤایەتی لەسەر ئەم هەسارەیەدا پیایدا تێپەریوە،سەرەتاكەی بەبێ بیركردنەوە دەستی پێ كردووە، دواتر بەو ئەزموونە سەرەتاییانەی پیایدا رۆیشتووە رێی لەهەندێ حاڵەت و رووداو كەوتووە بۆ بیركردنەوەو بەكارهێنانی عەقڵی مرۆیی خۆی كەمەندكێشی كردووە، بۆ نموونە ئاگری دۆزیوەتەوە و پێویستی بەوە هەبووە بیبربكاتەوە كە چۆن بەكاری بهێنێت و نەسووتێت،كشتوكاڵی دۆزیوەتەوە كە پێویستی بەوە هەبووە بە لایەوە دابنیشێت و كۆتایی بە حاڵەتی گەران و ژیانی كۆچرەوانەی بێ بەرنامەی خۆی بهێنێت و جۆرێك لە سەقامگیری بۆ خۆی دابین بكات كە ئەمەش شوێنی نیشتەجێ و لانكەیەكی دەوێت خۆی و وەچەكانی لە گەرماو سەرما و پەلاماری درندەكان پێ بپارێزێت،.زۆرجار ئەم مرۆڤە خاوەن عەقڵە هەندێ شت لە گیانلەبەرانەوە فێر بووە و تێرامانی لەوان حاڵەتی بیركردنەوەی لەلا دروست كردووە. ئەم رەوتە سەرەتاییەی ژیانی مرۆڤایەتی رێبازی بیركردنەوەی بەرایی هێناوەتە كایە و لەوێوە هەنگاوی هەڵگرتووە بۆ زانینی دەوروبەرەكەی و بەخۆی زانیوە كە دارای عەقڵێكە زۆر كێشەی بۆ چارەسەر دەكات ئەگەر بیری پێ بكاتەوە، بۆیە قۆناغی بیركردنەوە دەستی پێ كرد و بۆ ئەمەش مرۆڤ یەكەم جار لە زاتی خۆیەوە و بە پێی ئەو هۆشمەندی و زانینە كەم ئەزموونەی خۆی دەركی بە شتەكان كردووە و بیری كردووەتەوە، ئەم پرۆسە مرۆییەی بیركردنەوە بەلای هەندێ لە زانایانەوە بە سێ قۆناغدا تێپەریوە كە دەتوانین بەم شێوەیە ریزبەندیان بكەین:(6)
قۆناغی یەكەم: قۆناغی بزاوتی زاتیی خۆی، كە دووتایبەتمەندی بنەرەتی هەیە:-
1- مرۆڤ هەستاوە بەلێكدانەوەی دیاردەكانی بوونەوەر (بومەلەرزە – بوركان – لافاو- هەورە بروسكە) بە جیا لە دیاردەكانی تر، دەركی بەو پەیوەندییانە نەكردووە كە لەنێوان ئەو دیاردانەدا هەیە، هەر بۆیە بیركردنەوەی خورافی ئەو رێبازە بووە بوونی هێزی غەیبی وكارایان پێ بینیوەتەوە كە بەرپرس بووە لەو دیاردانە.
2- مرۆڤ وێنای دنیای دەرەوەی خۆی لەسەر ئەو هۆكارانە كردووە كە زاتی خۆی بۆی چووە، چونكە مرۆڤ كاتێك مەرجەعیەتێكی دەرەكی نەبوو كە شتەكانی لەناودایە، زاتی خۆی دەكاتە ئەو مەرجەعە، بۆیە وای بۆ چووە ئەو بوونەوەرانەی دەوروبەری لەسەر هەمان شێوە و تایبەتمەندی خۆی هاتوونەتە بوون، واتە وای بۆ چووە كە ئەوانە رواڵەتێكی مادییان هەیە كە خۆی دەیبینێت و رۆحێكی ناوەكی و نەدیدەشی هەیە ئەو رواڵەتە دەجووڵێنێت، ئەم شێوازە بۆ مرۆڤی سەرەتایی حاڵەتێكی سرووشتییە و هۆكارەكەی ئەوەبووە كە ئەزموونێكی پێشین و كەلەپوورێكی دێرینی نەبووە پشتی پێ ببەستێت، بەڵكو زاتی هەنووكەییانەی خۆی بیركردنەوە و رەفتاری پێ نوواندووە.
قۆناغی دووەم: قۆناغی كارلێك (التفاعل) :-
لەم قۆناغەدا كۆمەڵێكی زۆر لە زانیاری و مەعریفە لای مرۆڤ كۆبوویە تا بتوانێت بە كاریان بهێنێت بۆ زانینی پەیوەندی نێوان دیاردە سرووشتییەكان، دەركی بەوەش كرد كە پرۆسەی كارلێك لە نێوان دیاردەكاندا زۆر روو دەدەن، لەو رووەوە پەیوەندی نێوان هەور و سەرمای زستانی دۆزییەوە و بۆ ئەمەش دەستی بە دروستكردنی خانەی نیشتەجێ كرد بۆ خۆپاراستن لەسەرمای زستان، پەیوەندی نێوان ئاگر و راكردنی ئاژەڵی دۆزییەوە و لەو رێگایەوە ئەو ئامرازانەی داهێنا بۆ ئەوەی خۆی لە ئاژەڵی دڕندە پێ بپارێزێت، دۆزینەوەی ئاگریش خاڵی وەرچەرخانی گەورەبوو لە ژیانی مرۆڤدا، بەم شێوە سادەیە پرۆسەی بیركردنەوە لەو پەیوەندییە سروشتیانەوە لای مرۆڤ دەستی پێ كرد، ئەم بیركردنەوەیەش گەشەی كردو مرۆڤ كەوتە لێكدانەوە و پرسیاركردن لە هەموو دیاردە كەونییەكان، بۆ ئەمەش رێبازی شیكاری بەكارهێنا كە ناسینی دیاردەكانە هەر یەكە بە جیا و پاشان پەیوەندی نێوانیان.
قۆناغی سێیەم: قۆناغی كارابوون:- ئەم قۆناغەش تا رادەیەك لەسەر ئاستی تەمەنی مرۆڤ نوێیە، لەم قۆناغەدا ئەو سەرەتایە دەستی پێ كرد كە مرۆڤ بوونەوەر وەك یەكەیەكی تەواوكەری یەكتر ببینێت، دەركی بەوە كرد كە لێكۆڵینەوە لە بەشێكی دابراو لە بەشەكانی تر شتێكی مەحاڵە، تیۆرەكان بۆ لێكدانەوەی دیاردە كەونییەكان بەدوای یەكدا هاتن، نموونەی ئەوەش تیۆرەكەی نیوتن بوو كە بە (یاسای كێشكردن) و تایبەتە بە پەیوەندی نێوان كەوتنە خوارەوەی تەنەكان وكێشكردنی زەوی، بەڵام ئەم تیۆرە دەرەنجامێكی نەگۆڕ و چەسپاوی بە دەستەوە نەدا، كە دواتر بیردۆزەكەی ئەنیشتاین هات و روانینە رێژەییەكەی ئەو كەم و كورتیانەی ناو بیردۆزەكەی نیوتنی پر كردووە، بەم شێوەیە زانست گەشەی كرد بە هۆی گەشەی پرۆسەی بیركردنەوەی مرۆڤەوە.
* * *
تەوەرەی دووەم
چەمكی بیركردنەوەی زانستی
رێبازی بیركردنەوەی زانستی یەكێكە لەو بابەتە گەرم و گرنگانەی لە بەرامبەر ئەو كێشانەی لەژیاندا رووبەرومان دەبنەوە خۆی دێنێتە پێش و دەبێتە تەوەرەی سەرەكی قسەو گفتوگۆكان،شارستانیەتی هاوچەرخی مرۆڤایەتی بەم هەموو وەرچەرخانە سەرسوورهێنەرانەیەوە دەرەنجامی ئەو شێوازەیە لە بیركردنەوە كە مۆركی زانستی بەخۆی داوە و بووەتە مانشێت بۆ هەموو گۆرانكارییەكان.
هەر زانایان و بیریاران بوون دوای رۆژگارێك لەبیركردنەوەی زانستی و جیا لەو بیركردنەوە كلاسیكیە بەراییەكە، توانیان گۆران و وەرچەرخان بكەنە دوا چارەنووسی دنیای نوێ و بازێك بە تەواوی زانستەكان و باری مەعریفی مرۆڤایەتی بدەن، بۆ ئەوەی ئەوانیش بە دەوری خۆیان بازێكی ژیاریانە بە ژیان بدەن و بیخەنە سەر رەوتی شارستانیەتی نوێ كە زانست و تەكنەلۆژیا و شۆرشی زانیاری و دیاردەی گلۆبالزێشن پایە و چوارچێوەكەی بێت. ئەوەش كەئێستا بابەتی رۆژە لەم ناوچەیەی ئێمەدا مەسەلەی بیركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگەیە بەو ئاراستە هاوچەرخەی كە بەرهەمی گەشەی عەقڵی مرۆڤایەتی و تێپەراندنی قۆناغی منداڵی و مێردمنداڵییەتی، بەڵام هێشتا هەندێ لە گەلانی جیهانی سێ لەسەر پێ رانەوەستاون و لەقۆناغە سەرەتاییەكانیاندان.
بیركردنەوەی زانستی ئەو شێوازەیە لە بیركردنەوە كە دەدرێتە پاڵ زانست، بۆ ئەوەی دروستیش بێت هەموو بیركردنەوەیەك بدەینە پاڵ زانست و بەوە وەسف بكرێت كە بیركردنەوەیەكی زانستیانەیە، دەبێت پابەند بێت بە رۆحی زانست و ملكەچی میتۆد و بنەما و گوتە بروا پێكراوەكانی بێت، بەڵام ئەی زانست خۆی كامەیە؟
زانست بە واتا زمانەوانییە بەرفراوانەكەی پێچەوانەی (جەهل) و نەزانینە، بەڵام بە مانا تایبەتەكەی لەوانەدا كورت دەبێتەوە كە دروستی و یەقین و پارێزراوییان لە هەڵە تیادا دەردەكەوێت، بەڵام لەرووی بەكارهێنان و زاراوەییەوە پێ ناچێ پێناسەیەكی یەكگرتووی بۆ كرابێت ، بەڵكو هەر ئاراستەیەكی فیكری جۆراوجۆر پێناسەی جیاجیایان بۆ زانست كردووە كە هەندێ جار پێچەوانەی یەكتریشن، بەڵام ئەوەی دیار و زاڵە بەسەر گۆرەپانە زانستییەكەدا روانگە رۆژئاواییەكەیە لە زانستی سروشتی و ئەزموونگەرییەكاندا خۆی دەبینێتەوە. ئەوەی بەشێوەیەكی گشتی لە پرۆسەی بیركردنەوەی زانستیدا بنەمایەكی سەرەكییە و مۆركی زانستیانەی پێ دەدات، بەڵگەیە. بەڵگەش بەو مەرج و ماهیەتەی خودی زانست دەیخوازێت، عەقڵی بێت یاخود حسی.
دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگرین كە بیركردنەوەی زانستی تەنها بیركردنەوەی زانایان نییە، چونكە زانایان لە كێشەیەكدا بیر دەكەنەوە پسپۆری و شارەزاییان تیایدا هەیە و لە زۆر كاتدا قسەیان لەسەر بوارێكە جگە لەخۆیان كەس ناتوانێت قسەی تیادا بكات، هەر بۆیە ئەو زانایە لە بیركردنەوە و گوزارشت لێكردنیدا زمانێكی تایبەتی بەكار دەهێنێت كە پسپۆرە تیایدا و دەتوانێت لەگەڵ زانایانی تردا دیالۆكی لەسەر بكات، ئەویش زمانی زاراوە و هێمای زانستی تایبەتە كە لەنێوان خۆیاندا ناسراوە و زانراوە و جیایە لەو زمانەی خەڵكی تر لەقسەكردن و مامەڵەكانیاندا بەكاری دەهێنن.
ئەوەی بیركردنەوەی زانایان و پسپۆران لە بیركردنەوە مرۆییە گشتییەكە جیا دەكاتەوە ئەوەیە كەزانا و پسپۆرەكە لەو سنوورە ئاساییەی بیركردنەوەدا ناوەستێت وزیاتر لەسەری دەروات، بیركردنەوەی ئەو دەرەنجامی زیاتری لێ دەكەوێتەوە و دەرەنجامەكانیشی دەبێتە زەمینەسازییەكی تر بۆ بیركردنەوەی خەڵكە گشتییەكە، سەرەتا ئەویش وەك خەڵكەكەی تر بیر دەكاتەوە، بەڵام دواتر لەسەر دەرەنجامەكەی بینای تر دادەمەزرێنێت و بیركردنەوەی زیاتری لەسەر ئەنجام دەدات، ئەو دەرەنجامەی ئەویش ئاكامێكی زانستی لەو جۆرە دەبێت كە پێویستی بە زاراوە و هێمای زانستی هەیە.
بیركردنەوەی زانا پشت بە زەخیرەیەكی دەوڵەمەندی زانیاری دەبەستێت كە مرۆڤایەتی لە ماوەی تەمەنی دوور و درێژی رابردوویدا كۆی كردووەتەوە، بەڵام ئەو بیركردنەوە زانستییەی لێرەدا زۆر مەبەستمانە تەنها بیركردنەوەی زانایان نییە وبەتەنها تایبەتی ناكەین بە كێشەیەكی دیاریكراوەوە، كە پێویستی بە زاراوە و هێماگەلی زانستی هەبێت، هەروەها مەبەستیشمان تەنها ئەوە نییە كە بیر و مێشكی مرۆڤ ئاخنرابێت لە زانیاری و راهێنرابێت لەسەر توێژینەوەیەك كە بیگەیەنێت بە چارەسەری كێشە سرووشتی و مرۆییەكان كە زانایان پسپۆرن تیایدا، بەڵكو ئەوەی گرنگە بۆ ئێمەی گەلانی جیهانی سێیەم و ئەم ناوچەیە ئەو جۆرەیە لەبیركردنەوەی دیسپلینكراو كە دەكرێ لە ژیانی رۆژانەماندا بە كاری بهێنین، یان لە ئەنجامدانی چالاكییەكانماندا كاتێك كارە پیشەییە ئاساییەكانمان ئەدای دەكەین، یاخود لە پەیوەندییەكانماندا لەگەڵ خەڵك و جیهانی دەوروبەرماندا .(7)
بیركردنەوەی زانستی یاخود بە واتا فراوانەكەی عەقڵییەتی زانستی سیفەتی هەر بیركردنەوەیەكە كە عەقڵ كاراكتەری ناو پرۆسەكە بێت، ئەمەش حاڵەتێكی هاوبەشە لە نێوان زانایانی پسپۆر و خەڵكی ئاساییدا، بەڵام ئەوەندە هەیە زانایان سەرچاوەی عەقڵییەتی زانستی كۆمەڵگەكانیانن و ئەو خۆرە پرشنگدارەن ئاسۆكان لە بەردەم بینین وسەرنجی خەڵكەكەی خۆیاندا رووناك دەكەنەوە، ئەوان خاوەنی عەقڵی داهێنەرانەن و پێشەنگی جەماوەرن بەرەو ژیاری نوێ و بیركردنەوەی زانستی.
* *
زەمینەی بیركردنەوەی زانستی
بیركردنەوەی زانستی سەرەتا و زەمینەسازیی خۆی هەیە كە پێش دەست پێ كردن و خستنەوەی دەرەنجام، رێگای بۆ خۆش دەكات و ئاكامەكەی دەكاتە زانستی و راوەستا و لەسەر بنەماگەلێكی بابەتی و لۆژیكی، بەوەش ئەو پرۆسەیە دەبێتە خاوەنی كۆمەڵێك مۆرك و تایبەتمەندی خۆی، لەوانە:(8)
1- كەڵەكەبوون: زانست و مەعریفەی ئینسانی ئاكامی كۆمەڵێ ئەزموو ن و قۆناغی پێشینە كە بزووتنەوەی ژیان بۆ مرۆڤ بەرهەمی هێناوە، رۆژگار مرۆڤ دەخاتە بەردەم چەندین تاقیكردنەوەی جۆراوجۆر و بەوەش دەیكاتە خاوەنی ئەزموون و دەیخاتە سەر رێگای بیركردنەوەی بەردەوام و ئەزموونەكانی رابردووی پێ وەردەگێرێتە سەر زمانی سەردەم، ئەویش بە گۆران و چاكسازی تیایاندا و پێشخیتنیان.
ئەو كەڵەكەبوونی ئەزموون و زانیاریانە وەك بینایەك وایە كە قات لەسەر قات بنیات دەنرێت و لەگەڵ هەر قاتێكدا خەڵكەكەی ناوی دەچنە سەرەوە بۆ قاتی نوێ و ئەوانەی خوارەوە رۆڵی بنەما و بناغەیان پێ دەدرێت، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە بیركردنەوەی زانستی لە بیرو دەرەنجامەكانی پێش خۆیەوە دەست پێ دەكات و سەرچاوەگەلی پێشینی هەیە، ئەم بیركردنەوەیەش بەوە لە بیركردنەوەی فەلسەفی جیا دەكرێتەوە كە یەكەمیان لەوێوە دەست پێ دەكات كە پێش خۆی دەستی پێ كردووە، بەڵام فەلسەفە لەوێوە دەست پێ ناكات و هەریەكەیان شێوە و بنەمای تایبەت بە خۆی هەیە، زانست كەڵەكەبوونی زانیاری و ئەزموونە و فەلسەفەش ئەو كەڵەكەبوونەی نییە ونابێتە تەواوكەری پێش خۆی، بەڵكو دەبێتە رەخنەگر لە دیدە پێشووەكەی.
ئەم حاڵەتی كەڵەكەبوونەی زانیاری پیشاندەری ئەو راستییەیە كە حەقیقەتی زانستی مەسەلەیەكی رێژەییە، واتە زانست و بیركردنەوەی زانستی حەقیقەتێكی رەهاو كۆتایی بەدەستەوە نادات و تا بیركردنەوەو عەقڵییەتی زانستی ماوە، بەردەوام ئەوەی وەك حەقیقەتی زانستی پیشان دەدرێت دواتر بە ئاكامێكی ترەوە خۆی نوێ دەكاتەوە، ئەوەش كە وەك حەقیقەتی رەها و كۆتایی خۆی پیشان دراوە پێشكەوتن و گەشەی زانستی باز بەسەریدا دەدات وبیری زانستیی نوێ بوار بۆ وەستان و دۆگمابوون ناهێڵێتەوە، هەر لەم رووەوە بوو خەڵكی وایان دەزانی لەسەردەمێكدا كە فیزیای نیوتن دەرەنجامی خۆی راگەیاند ئەمە بریار و دەرەنجامی كۆتاییە، بەڵام دواتر فیزیای ئەنیشتاین هات و ئەوی قووت داو دەری خست كە ئەوەی بە حەقیقەتی موتڵەق ناو دەبرا لە واقیعدا حەقیقەتێكی رێژەییە، لە زۆربەی كاتدا تیۆرە زانستییەكان نابێتە بەدیل بۆ كۆنەكان و نایانسرێتەوە، بەڵام فراوانی دەكات و گەشەی پێ دەدات.
2- رێكخستن: مرۆڤ لەهەموو كاتێكدا لە بیركردنەوەدایە و عەقڵی كار دەكات، بەڵام مەرج نییە هەموو ئەوەی بیری لێ دەكاتەوە زانستی و بیركردنەوەی بابەتی بێت، چونكە زۆرجار عەقڵ و ئاگایی مرۆڤ دەكەوێتە ژێر كاریگەری بارودۆخ و عاتیفەی خۆی و هەڵوێستی عەفەویانە و غەریزەی ئاراستە نەكراوەوە و كاردانەوەی ئەوانە دەكاتە خاڵی دەرچوون و بیری خۆی لەسەر سەقامگیر دەكات، لەم حاڵەتەشدا بیركردنەوەكان ئازادییەكی رەهای نارێكخراون و لە حاڵەتی ئاسایی و ئاگایی تەواوی خۆیاندا نین و ئەوەی پێی دەگەن دەرەنجامێكی نائاسایی و نائاسایی دەردەچێت.
بیركردنەوەی زانستی كردەیەكی رێكخراوی راوەستاوە لەسەر بنەمای زانستیانە وبابەتیی خۆی ، چونكە بیركردنەوەی زانستی حاڵەتێكی ئەندێشەئامێزی ئەدەبیانە نییەكە جڵەوەكەی بدرێتە دەست خەیاڵ و عاتیفە و لەو گۆرەپانەدا ئەسپی خۆی تاو بدات،بەڵكو بەردەوام لەحاڵەتی ئاگایی خۆیدایە و پرۆسەیەكی هۆشیارانەی رێكخراوە.
3- گەران بەدوای هۆكارەكاندا: چالاكی عەقڵیی لای مرۆڤ بە واتا دروستەكەی نابێتە زانستی ئەگەر خۆی لە تێگەیشتنی دیاردەكان و شیكردنەوەیان لابدات، دیاردەكانیش تێگەیشتن لێیان ئەستەمە ئەگەر سەرەتا بەدوای هۆكارەكاندا نەگەرێین و دەركیان پێ نەكەین، مرۆڤیش هەر لە كۆنەوە بەشێوەیەكی رێژەیی ئارەزوویەكی تیۆریانەی تیادا بووە بۆ زانینی هۆكارەكانی دیاردەو رووداوەكان، بەڵام ئەمەشیان بە پلەیەكی یەكسان نەبووە لە ناو گەل و نەتەوە و شارستانیەتەكاندا، هەندێكیان تەنها بە دوای ئاكامی سەركەوتوو یاخود ئەو سوودەدا گەراوە لەو دیاردەو رووداوانەدا دەستیان كەوتووە، بەبێ ئەوەی لە هۆكار و بنەماكانی درووستبوون و روودانیان بكۆڵنەوە، ئەوانە زیاتر كاریان لەسەر ئەزموونی پێشینەكانیان كردووە و لەكرۆكی شتەكانیان نەكۆڵیوەتەوە، كە بۆچی ئەو ئاكامەی بەدەستەوە داوە؟.
ئەوانەی بەو شێوەیە بیریان كردووەتەوە وا گومانیان بردووە كە زانینی هۆكاری دیاردەكان گرنگی و كاریگەری نییە و ئەوەی بایەخێكی هەبێت سوود و دەرەنجامەكانە، ئەمەش جگە لە روانینێكی هەڵەو نالۆژیكی شتێكی تر نییە، چونكە زانینی هۆكارەكان كلیلی كۆنترۆڵكردن و گۆرانكارییە لەو دیاردەیەدا. بۆیە بیركردنەوەی زانستی لە ژیانی رۆژانەماندا یان لە مامەڵەكردنی زانایانمان لەگەڵ توێژینەوە زانستی و ئەكادیمیەكاندا رێژەی سەركەوتنیان بەسراوەتەوە بە رادەی زانین و دۆزینەوەی هۆكارەكانەوە و لەوێوە هەنگاوە بابەتی و زانستییەكان دەنرێن.
4- وردی و یەكلاكردنەوە: لە ژیانی رۆژانەماندا زۆر جار كۆمەڵە دەربرینێك بە كاردەهێنین كە وردبینی و یەكلاكردنەوەی مەبەستی تیادا بەدی ناكرێت و گوتەیەكی سەرپێیی تەم و مژاوییە، وەك ئەوەی كەسێك دەڵێت:(دڵم لێی داوە یان خەبەری داوە فڵان شت روو دەدات)، نموونەی ئەم دەربرینانە لە قسەی رۆژانەدا دەگونجێت و لەوانەیە شایستەی ئەوەش بێت حسابی بۆ بكرێت، بەڵام لە بواری زانست و بیركردنەوەیەكدا كە بتەوێت مەسەلەیەكی پێ یەكلایی بكەیتەوە بە هپیچ شێوەیەك ناگونجێت و ناكرێت ئەنجامێكی لەسەر بنیات بنرێت، بیركردنەوەی زانستیانە بۆ نەهێشتنی گومان و نەهێشتنی تەمومژە لەسەر كێشە و بابەتێك كە خۆی بەسەر عەقڵی مرۆڤدا دەسەپێنێت، لەبەرئەوە ئەركی ئەو پرۆسەیە دروستكردنی جۆرێكە لە یەقین كە جێگا بە گومان تەنگ بكات,
لەوانەیە پرسیار لەوە بكرێت كە هەموو حەقیقەتەكان با بە رێبازی زانستی و میتۆدی بابەتیانە بەیان كرابن، بەڵام ئەو حەقیقەتانەش دواجار گریمانەیی و رەێژەیین و حوكمی رەهایی بەرامبەریان بریارێكی نازانستییە، كەواتە وردەكاری و یەقین بۆچی؟
لێرەدا قسە لەسەربیركردنەوەی ورد وبابەتیانە لەسەر ئەو كێشەو مەسەلانەیە كە چارە و دەرەنجامەكانیان نابێت مەتەڵێكی نەزانراوی تەمومژاوی بن، بەڵكو دەبێت وردەكارییەكە لەو ئاكامە رێژەییە گریمانەییانەشدا بەپێی میتۆد و رێبازێكی زانستیانە بێت و جۆرێك لە یەقین و یەكلابوونەوە بدات بە دەرەنجامی بیركردنەوەكە، بەڵام بۆ رێژەیی گریمانە زانستییەكان، ئەو كەسە زانستییە پێشتر ئەو یەقینەی لا دروست بووە كە دەرەنجامی رەها و عەقڵی موتڵەق لەسەر ئەم هەسارەیەدا بوونی نییە.
* *
كۆسپەكانی بەردەم بیركردنەوە
چی وا لە بیركردنەوەی مرۆڤ دەكات نەزۆك و لاواز بێت وبەراییانە رەفتار بكات؟
ئەمە پرسیارێكە و خۆی دەسەپێنێت بەسەر بارودۆخێكدا عەقڵ تیایدا لەكار كەوتووە و بیركردنەوە تیایدا راوەستاوە، بۆیە لەم جۆرە هەل و مەرجە ناتەندرووستانەدا پێویستە بەدوواداچوون و لێكۆڵینەوە لەسەر میتۆدی بیركردنەوەی مرۆیی بكرێت بۆ ئەوەی ئەو بەڵایانە بدۆزینەوە رێگایان بە رەوتی ئاسایی عەقڵ گرتووە و لەبیركردنەوەیان خستووە.كاتێكیش دان بەوەدا دەنرێت كە دەكرێت هەڵە لە شێوازەكانی بیركردنەوەدا هەبێت، ئەو كاتە یەكەم هەنگاو نراوە بەرەو ریفۆرم و گۆرینی ئەو شێوازەی بەهەڵە بیری پێ دەكرێتەوە، لێرەدا ئاماژە بەهەندێك لەو بەڵا و كۆسپانە دەكەین روبەرووی پرۆسەی بیركردنەوەی مرۆیی دەبنەوە و لە رەوتە ئاساییە تەندروست وزانستییەكەی خۆی لای دەدەن:
یەكەم: خورافە:-
ئەم بەڵایە كەشێوازی بیركردنەوەی عەقڵی بەرایی بووە ئێستاش بەشێوازی تر حزووری كاریگەری هەیە و ئاسەواری لەسەر عەقڵییەتی مرۆڤی هاوچەرخ ماوەتەوەو بووەتە یەكێك لە بنەما پێكهێنەرەكانی عەقڵی بیركەرەوەی بەشێكی زۆر لە تاكەكانی كۆمەڵگە.
بۆ مرۆڤی بەرایی ئاسایی بووە لێكدانەوەی ئەفسانەیی و خورافی بۆ دیاردەو رووداوەكانی بوون هەبووبێت و لەسەر ئەو بنچینەیە بیری كردبێتەوە، چونكە سەرەتای تەمەن و قۆناغی منداڵی مرۆڤایەتی بووە و ئەو قۆناغەش لە منداڵی هەموو شتێك ئاسایی و قبووڵكراوە، بەڵام بۆ ئێستای قۆناغی گەورەبوون و هەستانەوەی مرۆڤایەتی و دوای ئەو هەموو ئەزموونە دوور و درێژەی رۆژگار و ئەم هەموو دەسكەوتە زانستییە هەنووكەییەش بیركردنەوە بە عەقڵی خورافی و ئەفسانەیی وەك ئەو منداڵە وایە كە ناساغ و نەخۆشە و دكتۆر دەڵێت لەرووی عەقڵی و جەستەییەوە گەورە نابێت و هەر بەو سادەیی و عەقڵ و جەستە منداڵییەوە دەمێنێتەوە، ئەم باسەمان بە درێژتر لە تەوەرەی سێیەمی ئەم بابەتەدا باس كردووە.
دووەم: دەمارگیری:-
گەورەترین كۆسپی بەردەم بیركردنەوە و هەر گۆرانێكی پۆزەتیڤانەی باری ژیانی كۆمەڵگەیە لە هەموو رووەكانیەوە، چونكە خاوەنەكەی وا لێ دەكات هەڵگری كۆمەڵێ قیەم و پێوەری هەمیشەیی تایبەت بە خۆی بێت و گشتگیری بكات بەسەر تێكرای دیاردەو رووداوەكانی تری ژیاندا و بەو گەز و پێوانەیەی خۆی هەموو شتێك بپێوێت، ئەم پێوەرە ئامادانەو بەم دەمارگیری و پێداگرییە لەسەریان دەیخاتە گۆشەیەكی بەرتەسكەوە و لە ژیان و گۆرانكارییەكانی رۆژگار دایدەبرێت و وای لێ دەكات لەو گۆشە بەرتەسكەوە هەموو شتە گەورە و بچووكەكان ببینێت و پاشان بەزۆر لەو جوگرافیا بچووك و بەرتەسكەدا جێگایان بكاتەوە، بۆیە لەژێر رۆشنایی ئەم پێوەرانەیدا زنجیرەیەك بریار و هەڵوێست و تێگەیشتنی ئامادەكرا و هەمیشە بوونیان هەیە و دەكرێنە حەقیقەتی رەها و پێداگرییان لەسەر دەكرێت.
دەمارگیری تەنها لەسەر گوزارشت و بۆچوونەكان راناوەستێت، بەڵكو زۆربەی لایەنەكانی ژیانی مرۆڤ و ئاستەكانی زانین و هۆشیاریشی دەگرێتەوە، لە دەمارگیری نەژادی و خێڵەكی خێزانییەوە تا دەگاتە دەمارگیری ئایینی و مەزهەبی و حزبی، چۆن كەسێكی دەمارگیر تاوانبارێكی خێڵەكەی خۆی بە بێ تاوان لە بەرامبەر ئەوانی تردا وێنا دەكات و دەبێتە پارێزەری، بەهەمان شێوە كەسێكی تری دەمارگیری تر بۆ بۆچوون تێگەیشتنەكانی خۆی هەڵەو بیركردنەوە نازانستییەكانی بە لۆژیك و زانستی دادەنێت، چونكە پێوەرەكانی هەر ئەو بریار و دەرەنجامانە دەخوێنێتەوە.
دەمارگیری باوەرێكی منگەرایانەیە لە لایەن كەسی دەمارگیرەوە كە گوایە خاوەنی چاكە و حەقیقەتی رەهایە و بەرامبەرەكانیشی لەسەر هەڵەی بەردەوامی خۆیان ژیان بەرێ دەكەن، مەترسی گەورەی ئەم دەمارگیرییە لەوەدایە كە پرۆسەی بیركردنەوەی ئازادی مرۆڤ رادەگرێ و هانی دەدا بۆ ملكەچبوونی بۆ پێوەرەكانی خۆی و كۆمەڵگەكەی وئەو ئایدۆلۆژیایەی باوەری پێیەتی.
سێیەم: داب و نەریت:-
داب و نەریت و ئەو قیەمە كۆمەڵایەتیانەی نەوەكانی پێشوو بەرهەمیان هێناوە، ئەگەر بەبێ رەچاوكردنی پێشهاتە نوێیەكان پابەندی دروست بكات، دەبێتە فاكتەرێكی تری ئیفلیجكردنی بیركردنەوە و لەكارخستنی، زۆرجار مرۆڤ هەست بە تەنگەتاوی و بێزاری دەكات كاتێك شتێكی نوێ تۆری تێگەیشتن و قیەمەكانی دەبەزێنێت ، بۆیە هەندێ كات بەبێ بیركردنەوە هەڵدەسێت بە بەرەنگاربوونەوە و بەرپەرچدانەوەی.
لەبەر ئەوەیە كە ئەو ریفۆرمخواز و بیریارانەی رەخنەگری كۆمەڵایەتی و توێژەری باری ژیانی كۆمەڵگەن هەمیشە رووبەرووی كاردانەوەیەكی نێگەتیڤانەی جەماوەرێكی زۆری ناوەندە كۆمەڵایەتییەكەیان دەبنەوە و ئەو پرۆژە چاكسازییەیان شكست پێ دەهێنن، مێژوویش پرە لە قوربانییەكانی عەقَڵی داهێنەری زانایان و بیری زانستیانەی بیریاران كە چۆن كۆمەڵە نەریتییەكان دژی پرۆژە و داهێنانیان راوەستاون، نموونەكانی (گالیلۆ) و (كۆپەرنیكۆس) ی رۆژگارەكانی چەرخی خورافەو دواكەوتوویی لە مێژوودا تۆمار كراون. ئەمرۆش كە پەراوێزێك بۆ ئازادی بوونی هەیە خاڵی نییە لە حاڵەتەكانی راوەدوونان و ئاوارەكردنی زانا و ریفۆرمخوازان، ئەگەر عەقڵی دوێنێ دەركی بە زانین و دۆزینەوەكانی ئەوان نەكردبێت، ئەوا عەقڵی ئەمرۆ وەریان دەگرێت، بەڵام بەرژەوەندی و منگەرایی و نەریتی ئیستیبدادیانە رێگرە لەبەردەم داهێنانە زانستی و مەعریفییەكاندا.
* * *
تەوەرەی سێیەم
بیركردنەوەی خورافی
بیركردنەوە بریتییە لە كاری عەقڵا لەسەر كێشەیەك یان بابەتێك بۆ گەیشتن بە دەرەنجام و چارەسەرێك، واتە عەقڵ لەو پرۆسەیەدا حزووری یەكەمی هەیە و كاراكتەری سەرەكی ناو گۆرەپانەكەیە، لەو كردەیەشدا بەرامبەرەكەی خورافە و تەسلیم بوونە بە بەنەریت و بیركردنەوەی بەرایی، خۆ ئەگەر لەو زۆرانبازییەدا عەقڵ دۆرا و گۆرەپانەكەی بەجێ هێشت، ئەوەی بوونی نامێنێت بیركردنەوەی زانستییە، چونكە لەهەر جێگایەك عەقڵ بوونی نەمێنێت خورافە جێگای دەگرێتەوە و بەكارەكانی ئەو هەڵدەسێت.
غیابی عەقڵ لەو بارودۆخانەدا دەرەنجامی نێگەتیڤانەی لێ دەكەوێتەوە كە شوێنەواری دیاری دەبێت لەسەر جۆری بیركردنەوە و رەفتاری مرۆڤ و كۆمەڵگە و ژیانیان بە ئاراستەیەكدا دەبات دوور لە ئاراستە سروشتی و ئاساییەكەی خۆی، ئەو حاڵەتەش دوو دەرەنجامی زۆر خراپ دەخاتەوە:(9)
یەكەم: كەمبوونەوەی مەعریفەو دروستكردنی كەش و هەوایەكی گەندەڵ بۆ تێرامان و پاشان تێكدانی میتۆدی بیركردنەوە، بەربەست دروست كردن لەبەردەم ئاوێتەبوون بە سەردەم و سوودوەرگرتن لە فاكتەرەكانی پێشكەوتن و رێبازەكانی توێژینەوە.
دووەم: بڵاوبوونەوەی خورافەو زاڵبوونی بەسەر عەقڵ و ویژدانی مرۆڤدا و رەتكردنەوەی مامەڵە كردن لەگەڵ یاساو سوننەتەكانی بوونەوەردا.
بیركردنەوەی زانستی كار لەسەر ئەو یاسایانە دەكات كە زانست كاریان لەسەر دەكات، ئەویش یاساكانی هۆ و هۆكار و بەڵگە و ئەزموونە، بەڵام بیری خورافی كار لەسەر كۆمەڵێ خەوارق و شتی بێ بەڵگە و نالۆژیكی دەكات، كە نە لەواقیعی بەرجەستەدا شوێنەوارێكی هەیە، وە نەلەناو عەقڵی مرۆڤ خۆیشیدا سەلمێنەرێكی بۆ دەدۆزرێتەوە، وەرگرتنیشی لەلایەن مرۆڤەوە تەنها لەو حاڵەت و بارودۆخانەدا دەبێت كە پرۆسەی بیركردنەوە رادەوەستێت و مرۆڤ خۆی تەسلیم بە كۆمەڵێ ئەفسانەو روانینی ئامادەكراوی پێشین دەكات كە نەوەكانی پێش خۆی و عەقڵی بەرایی مرۆڤایەتی بەرهەمیان هێناوە، هەر بۆیە هەندێ كەس بیركردنەوەی خورافی یان نازانستی بە عەقڵی بەرایی ناو دەبەن.
خورافە لە پێناسە زانستییەكەیدا بریتییە لە:(10) باوەر و بۆچوونێك كە لەگەڵ واقیعی بابەتیدا پێك نەیەتەوە و بگرە دژیشی بووەستێتەوە ، بەڵام مەرج نییە هەموو باوەرێكیش كە لەگەڵ واقیعی بابەتیدا پێك نەهاتەوە لە رووی زانستییەوە خورافە بێت، بەڵكو ئەوەش بەمەرج گیراوە كە لەو باوەر و بۆچوونەدا بەردەوامی هەبێت، نەك تەنها بیرۆكەیەكی تێپەری لەناكاو بێت بۆ هەڵوێست و رووداوێكی هەنووكەیی ، بەڵكو دەبێت خاوەنی ئەركێك بێت لە ژیانی ئەوەی باوەری پێی هەیە.
توێژینەوە ئەنسرۆپۆلۆژییەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە مرۆڤی بەرایی شێوازی بیركردنەوەی یەكەمی بەو شێوەیە بووە كە جیاوازی نەكردووە لە نێوان خەون و واقیعدا، بەڵام بە گەشەكردنی هۆش و ئارەزووی دواتری بۆ سەقامگیری و جێگیربوونی لە جێگایەكدا كە بەشۆرشی كشتوكاڵی دەستی پێ كرد، تێرامانی لە رەفتارو هەڵسوكەوتی كۆمەڵایەتی خۆی و دەورووبەری ئاراستەیەكی تری وەرگرت، چونكە شۆرشی كشتوكاڵی داهێنانێكی گەورەو گرنگ بوو بۆ پێشڤەچوونی رەوتی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی، كە وەرچەرخانێكی سادەی سەرەتایی بوو لە شێوازی بەدەسهێنانی خواردندا لە رێگای راوكردن و كۆكردنەوەی خۆراكەوە، بەرەو بەرهەمهێنانێكی نوێ بە پێی بەرنامەیەك كە جێگیربوون و بیركردنەوە دەخوازێت، بۆ ئەمەش ئاماژە بەوە دەدرێت كە شۆرشی كشتوكاڵی شۆرشێك بوو لە رەفتاری مرۆڤایەتیدا و دەرەنجامی رێكەوتێك نەبووە.
* *
ئەفسانە و خورافە
ئەفسانە لەرووە مێژووییەكەیەوە بە دەروازەی مێژوو، یان بەسەرەتا و قۆناغی منداڵی تەمەنی مرۆڤایەتی دادەنرێت، چونكە ئەفسانە كۆنەكان گوزارشت لە بیرورای ئەو گەلانە دەكات كە باوەریان پێی هەبووە بەرامبەر بە سروشت و گەردوون بە گشتی، بەم پێیە ئەفسانە هەموو لێكدانەوەكانی لە سەر مرۆڤ و ژیان و گەردوونی بە ئەستۆ گرتبوو، فەرهەنگی بەرایی مرۆڤایەتی و روانگەی یەكەمی بینینی هەموو شتەكان بووە.
جیاكردنەوەی سنوورەكانی نێوان ئەفسانە و خورافە تا رادەیەك گرانە، بەو حوكمەی كە هەردووكیان ئاوێتەی نێو گۆرەپانی كار و رێبازێكی سەرەتایی بینین و بیركردنەوەی مرۆڤ بووە، بەڵام ئەگەر هەندێك وردیان بكەینەوە دەبێت بڵێین كە:(11) بیركردنەوەی ئەفسانەیی بریتییە لە بیركردنەوەی ئەو سەردەمانەی كە هێشتا زانست بە دەرنەكەوتووە، یان بەو شێوەیە بڵاونەبووەتەوە كە هێزێكی كاریگەربێت لەسەر ژیان و شێوازی بیركردنەوە و ناسینی بوونەوەر لە لایەن مرۆڤەوە، چونكە ئەفسانە هەستاوە بەو ئەرك و رۆڵەی كە ئەمرۆ زانست دەیبینێت و هۆكارێكی سرووشتیی لێكدانەوەی دیاردەكان بووە لەسەردەمەكانی پێش دەركەوتنی زانست و زانیاریدا، بەڵام بیركردنەوەی خورافی ئەو رێبازەیە لە بیركردنەوە كە لەسەر باوەرنەبوون بە زانست و رەتكردنەوەی میتۆدەكانی راوەستاوە، یاخود لەچەرخی زانست و زانیاریدا دەگەرێتەوە بۆ شێوازە پێشووەكان، كەپێناچێت ئەم جیاكارییەی نێوان ئەفسانە و خورافە زۆر ورد و بابەتی بێت، بەڵام بەهەر شێوەیەك بێت ناسینی هەردوو زاراوەكە ئەوە بە دەستەوە دەدات كە هەردووكیان زۆرجار لەبیرو هۆشی خەڵكدا ئاوێتە دەبن، دەتوانین جگە لەوەش جیاوازییەكی تر ببینینەوە، ئەویش ئەوەیە كە ئەفسانە لە زۆربەی كاتدا خاوەنی لێكدانەوەیەكی هەمەگیرە بۆ جیهان و تێكرای دیاردەكانی، بەڵام خورافە ئەو هەمەگیرییەی تیادا نییە وپەیوەستە بە تەنها دیاردەیەك یان رووداوێكەوە.
لەسەردەمەكانی بەراییدا ئەفسانە سستمێكی گشتگیر بووە لە روانین و لێكدانەوەكانیدا و هەموو شتێكی لەناو خۆیدا جێ كردووەتەوە و هەمیشە وەڵامێكی ئامادەی نالۆژیكی پێ بووە بۆ هەموو پرسیارەكانی مرۆڤ و ئەو مرۆڤەش بەبێ بیركردنەوە قبوڵی كردووە و سەرچاوەی زانیاری و مەعریفەی ئەو كاتەی بووە.
گرنگترین بنەمایەك ئەفسانەی لەسەر راوەستاوە، ئەو بنەمایەیە كە بە ( زیندووێتی سروشت ـ ئەنیمیسم ـ) ناسراوە، كە مەبەست پێی ئەوەیە كە بیركردنەوەی ئەفسانەیی لە بنەرەتدا لەسەر وێناكردنی دیاردە سروشتییە نازیندووەكان راوەستاوە بە وێنایەكی زیندوو، بە شێوەیەك كە ئەو دیاردانە وەها ببینرێن كە بوونەوەرگەلێكی زیندووی خاوەن هەست و سۆز و هەڵچوونن، ئەگەر لە هەموو ئەفسانەكانیش ورد ببینەوە دەبینین بە شێوەیەكی بنەرەتی پیشتی بەم بنەمایە بەستووە.بۆ ئەوەش كە جیاوازی نێوان ئەم روانینە ئەفسانەییە و روانینە زانستییە نوێیەكەمان بۆ دەربكەوێت، دەبێت ئاماژە بە ئاراستەی كاری زانست بدەین كە پێچەوانەی رەوتی كاری ئەفسانەیە، لە كاتێكدا كە ئەفسانە زیندوو لە رێگای زیندووەوە تەفسیر دەكات، بەڵام زانست زیندوو لە رێگای نا زیندووەوە راڤە دەكات، واتە زانست هەوڵ دەدات لە رێگای پرۆسە فیزیایی و كیمیاییەكانەوە كاری خۆی ئەدا بكات.
لێكدانەوەی ئەفسانەیی سەردەمی منداڵی مرۆڤایەتی حاڵەتێكی ئاسایی و سروشتی ئەو رۆژگار و بارودۆخە بووە كە مرۆڤ تیایدا ژیاوە،لە كاتێكدا كە ئەو مرۆڤە هەست و سۆز و هەڵچوونەكانی سەرچاوەی مەعریفە و لێكدانەوەكانی بووە و لە زاتی خۆیەوە بۆ هەموو مەوزوعەكانی روانیوە، سروشتی بووە ئەو ( زات و مەوزوعە) بەو شێوەیە تێكەڵ بكات و لە خودی خۆیەوە شتەكانی تر ببینێت، چونكە سۆز و هەڵچوونەكان شتگەلێكی ناو دەروونی خۆمانن و ئاساییە ئەگەر تەنها لەو روانگەیەوە شتەكان ببینرێت و لێكدانەوەی لەو جۆرەی بۆ بكرێت، چونكە بینینی دەوروبەر و دیاردەكان بەو هەستانە بە بێ بوونی مەعریفەیەك ئەوەی لێ دەكەوێتەوە كە ئەنجامێكی وامان پێ بدات گوزارشت لە ماهیەتی هەستەكان و شێوازی دنیابینییەكانی بكات، هەر لەبەر ئەوە بووە مرۆڤ بۆ نموونە خۆرگیرانی بەو جۆرە لێكداوەتەوە كە خۆر تووڕە بووە و خۆی ون كردووە، بەهەمان شێوە مانگیران و دیاردە سروشتییەكانی بەهەمان ئەو پێوەرانە تەفسیر كراوە كە لە مرۆڤ خۆیدا هەیە، بە پێچەوانەی ئەو بیرورا و هەڵوێستە بەرامبەر بە ئەفسانە،لیفی شتراوس یەكەم كەسە كە ئەم روانگەیەی تێپەراندووە و هەوڵی داوە بونیادێكی عەقڵانی بدات بە ئەفسانە و بیری ئەفسانەیی، كاتێك سەرنجی ئەوەی داوە كە ئەو كۆمەڵگەیانەی بە كۆمەڵگەی ئەفسانەیی دادەنرێن خاوەنی مەنزومەیەكی فیكریی دەوڵەمەند و دیسپلینكراوی ئەخلاقی خۆیانن، شتراوس لە لێكدانەوەی بونیادی ئەفسانەكانی كۆمەڵگە نائەوروپییەكاندا ئەوەی روونكردووەتەوە كە ئەوانە ئەفسانەگەلێكی خورافی نین، بەڵكو كۆمەڵە بنەما و سستمێكی مەعریفین.(12) ئەمەش خاڵێكی تری جیاكەرەوەی جەوهەرییە لە نێوان ئەفسانە و خورافەدا، كە مەرج نییە هەموو ئەفسانەیەك هەڵگری ناوەرۆكێكی خورافی بێت، هەرچەندە شتراوس حوكمێی رەهای لەو بارەیەوە داوە.
كە دەوترێت ئەفسانە خورافە نییە، مەبەست ئەوە نییە كەعەقڵانییە بەو پێوەرە زانستیانەی ئەمرۆ، بەڵكو زیاتر مەبەستەكە لەوەدایە كە دەرەنجامی بیركردنەوەی ئەو قۆناغانەی سەرەتای مرۆڤایەتییە بە پێوەرە عەقڵییەكانی خۆیان، خۆ ئەگەر گەل و نەتەوەیەك خاوەنی ئەفسانەی تایبەت بە خۆی نەبێت، دەرخەری ئەو راستییەیە كە ئەو گەل و نەتەوانە خاوەنی بیركردنەوەی خۆیان نەبوون، نەیانتوانیوە شارستانیەتیش پێك بێنن و ئەمەش خاڵێكی نێگەتیڤانەی مێژوویە كە ئاسەواری بە ئێستا و ئایندەیانەوە هەر دەمێنێتەوە.
* *
خورافە و ئیستیبداد
ئیستیبداد یەكێكە لەو بەڵایانەی هەر لە سەرەتای دروستبوونی كۆمەڵی مرۆڤایەتی و كۆبوونەوەیان لە جوگرافیایەكی دیاریكراودا بووەتە بەشێك لە چارەنووسیان و رەنگدانەوەی مەیدانی بەسەر زۆر بواری ژیانی سیاسی و ئابووری و كلتووری بەشێكی زۆر لە قۆناغەكانی ژیانیانەوە هەبووە.
ئیستیبداد(دیسپۆتیزم) لە بەرامبەر زۆر حاڵەت و بارودۆخی نێگەتیڤی ژیانی كۆمەڵایەتی خەڵكدا دادەنرێت و زۆر پێناسە و هاو واتا هەڵدەگرێت كە هەریەكەیان لەویتر خراپترە، تاكرەوی لەهەر كار وكردەوەیەك و بەتایبەت لە مومارەسەی دەسەڵاتی سیاسیدا،دكتاتۆریەت و شێوازەكانی خۆسەپاندن بەسەرژیان و چارەنووسی خەڵك ولە قاڵبدانی هەموو هەڵس و كەوت و چلاكییەكانی ژیانیان لەناو ئەو چوارچێوەیەدا كە دكتاتۆر دەیەوێت، توغیان و سەركەشی سیاسی دەسەڵات كاتێك پایەكانی دەسەڵاتی خۆی لەسەر توندوتیژی و نەزانی وكۆنەپەرستی بنیات دەنێت، ئەمانەو جگە لەمانەش ئەو چەمك و حاڵەتە بەرجەستەبووانەی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی كۆمەڵگەی مرۆین، كە لەناو فەرهەنگی ئیستیبداددا جێگایان بووەتەوە.
دەسەڵاتە ئیستیبدادییەكان دەیانەوێت گەلەكانیان شوێنكەوتەیان بن لە هەموو ئەو شتانەدا كە خۆیان دەیانەوێت، باوەریان بەوانە هەبێت كە خۆیان باوەریان پێیەتی و پەراوێزێك نەهێڵنەوە بۆ سەرنج و رەخنە و قسەكردن، بیروبۆچوون و هەڵوێستەكانیان بگۆرن ئەگەر ویست و ئارەزووی ئەو دەسەڵاتانە ئەوەی خواست و لەو رووەوە ئیستێك نەكەن بۆ بیركردنەوەو پرسیارێك نەكەنە دەسپێك بۆ هیچ جۆرە گۆران و وەرچەرخانێك،گرنگ ئەوەیە بەو ئاراستەیەدا بیر بكرێتەوە كە دەسەڵات بیردەكاتەوە و ئەوەش چەسپاوە كە دەسەڵات (خوا) ی سەر زەوییە و گوێرایەڵی دەستوور و خواستەكانی بەشێكە لە باوەری ئایینی!.
خورافە و بیری پروپووچی بێ ئاكام یەكێكە لە چەكە كاریگەرەكانی دەستی دەسەڵاتە ئیستیبدادییەكان و لەو رێگایەوە گەورەترین سەركەوتن بۆ مانەوەی خۆیان تۆمار دەكەن، دەستەمۆكردنی عەقڵا و دوورخستنەوەیان لەو پرۆسە چارەنووسسازەی هەنگاوەكانی ژیانی خۆی لەسەر بنیات دەنێت پلانی سەرەتا و كۆتایی ئەوانە ، ئەمەش ترسناكترین چەكی دەستی ئیستیبدادگەراكانە كە بەهۆیەوە بارودۆخی مانەوە بۆ خۆیان دەرەخسێنن و درێژە بە دەسەڵاتی تاكرەوانە و دكتاتۆرانەی خۆیان دەدەن، كاتێكیش عەقڵا بوو بە یاری دەستی دەسەڵاتداران، ئەو كاتە جەستەی ماندووشیان ژێربار دەخرێت و بەئاسانی دەبنە پارێزەری كورسی دەسەڵات و ئایدۆلۆژیا ئیستیبدادییەكان و ئەو جەستەیەش هەست بە هیچ ئازار و ژانێك ناكات تا دواتر كاردانەوەیەكی لێ بكەوێتەوە وچارەنووسی دەسەڵاتە دكتاتۆرەكان بخاتە مەترسییەوە.
ئیستیبداد وەك بەشێك لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا هەمیشە بەو ئاراستەیەدا هەنگاوی ناوە كە گەل ونەتەوەكانی ئەم ناوچەیە بیرنەكەنەوە و ئاوێتە بە كاروانی شارستانی و رەوتی زانستی و ژیاری هاوچەرخ نەبن، هەربۆیە دەبینین دواكەوتووترین جێگا لە چەرخی زانست و تەكنەلۆژیادا ئەم ناوچەیەی ئێمەیە و رێژەی نەخوێندەواری و نەزانین لەم گوندە بچووكە جیهانیەی بووەتە سیمای هەنووكەیی وڵاتانی ناوچەكەیە.
لە هەندێ لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیدا كتێبەكانی سیحر و خورافەو شەعوەزە بەشێوەیەكی بەربڵاو رەواجی پێ دەدرێت و كەش و هەوای ئازادی بۆ رەخسێنراوە، بڵام سانسۆر لەسەر كتێبە مەعریفی و زانستییەكان دادەنرێت و رێگا لە چاپ و بڵاوبوونەوەی ئەو كتێب و نووسینانە دەگیرێت كە راستەوخۆ باس لە واقیعی كۆمەڵگەی هاوچەرخی ئەم ناوچەیە دەكات.
ئەم ئازادیبەخشینە بە خورافە لەلایەن دەسەڵاتە ئیستیبدادییەكانەوە و رەواج پێدانی لەلایەن دەزگا رەسمییەكانیەوە، تەنها بۆ ئەو ئامانجەیە عەقڵی كۆمەڵگەی پێ بەنج بكات و دووری بخاتەوە لە پرۆسەی بیركردنەوە لە واقیعی ژیانی خۆی و گەلانی پێشكەوتووی تری دنیا، كە ئەمەش حاڵەتێك لە بەراوردی بابەتی بۆ دروست دەكات بە سوودی دەسەڵاتە ئیستیبدادییەكان تەواو نابێت.
بەردەوامیی خورافە و شێوازی نازانستی لە بیركردنەوەدا بەم شێوە بەربڵاوەو بینینی دەرەنجامە خراپەكەی لەسەر هەموو ئاستەكانی ژیانی كۆمەڵگە، ئەو راستییە بەرجەستە دەكات كە تەنها خوێندن چارەسەری ئەو كێشەیە ناكات، بەڵكو دەبێت واقیعی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و كلتووری كۆمەڵگە بگۆردرێت،كە ئەمانەش ئامادەسازی و زەمینەی وەرچەرخان و گۆرانن لەشێوازی بیركردنەوەی تاكدا بە ئاراستەی زانستی و ئاسایی خۆیدا.
رژێمە دكتاتۆرە خۆسەپێنەكان هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدان گەلەكانیان بەشێوەیەك خەریك بكەن كە ئاگایان لە بارودۆخی سیاسی و ستەم و نادادی ئەوان نەبێت، یان بە بڵاوكردنەوەی خورافەو بیری پوچگەرایی دواكەوتووانە، یان بەرپاكردنی جەنگ و هەرا ئەم ئامانجەیان دەهێننەدی، ئەفلاتوون لەم بارەیەوە دەڵێت:( دەسەڵاتی ئیستیبدادی لە رێگای هێزەوە دەسەڵات دەگرێتە دەست، هەروەها لە رێگای توندوتیژیشەوە ئەو دەسەڵاتە پیادە دەكات، دوای ئەوە هەوڵا دەدات یەكەم جار خۆی لە مەترسیدارترین نەیارەكانی رزگار بكات، دەكەوێتە هەڵرشتنی بەڵێنگەلێكی زۆر و دەست دەكات بە دابەشكردنی زەوی بۆ ئەوەی لەسەر ئاستی جەماوەریش خۆشەویست بێت، پاشان كۆمەڵە جەنگێك دەخولقێنێت بۆ ئەوەی گەل هەمیشە پێویستی بە سەركردەیەك هەبێت، ئەم جەنگانەش باری بژێوی هاووڵاتیان هەژار دەكات بە هۆی ئەو باجە گرانانەی دەیدەن، ئەمەش ناچاریان دەكات بە زیادكردنی سەعاتەكانی كاركردن كە وایان لێ دەكات كاتێكیان بە دەستەوە نەمێنێتەوە بۆ بیركردنەوە وهەڵگەرانەوە لە دەسەڵاتە ئیستیبدادییەكان) (13)
ئەم بارودۆخەی ئیستیبدادگەراكان دەیخولقێنن كەش و هەوایەكی لەبار و خاكێكی بە پیت ساز دەكات بۆ خورافە و بیری پروپووچ و دواكەوتووانە.ئەوەش زیاتر مەترسیدارەو كاریگەری خورافە و عەقڵییەتی بەرایی قوڵتر دەكاتەوە ئەوەیە كە لەزۆر قۆناغی مێژوویدا خورافە مۆركی ئایینی پێدراوە و بەرگی پیرۆزی لەبەر كراوە، رۆژئاواییەكان لەم رووەوە ئەزموونێكی تاڵیان هەیەو دەسەڵاتە ئیستیبدادییەكانی ئەوروپا لە پەنای خورافەكانی كەنیسەدا كە پیاوانی ئایینی بە ناوی مەسیح و مەسیحیەتەوە مومارەسەی دەسەڵاتی رەهای خۆیان دەكرد، پاپاكان تیۆری مافی خودایی( الحق اڵالهی) یان دارشت كە بەو پێیە دەسەڵاتدار لەلایەن خوداوە دیاری دەكرێت و ئەوانیش نوێنەری خودان و بە ئارەزووی خۆیان دەسەڵاتدارەكان دیاری دەكەن، پاشان تیۆرێكی تریان داهێنا كە گوایە خودا خۆی یەكێك دیاری دەكات و دەیخاتە سەر كورسی دەسەڵات بە بێ دەستتێوەردانی پاپا،ئەمەش بە پشتبەستن بە فەلسەفەی جەبری كەلەو كاتەدا لە ئەوروپا باوبووە، كە دەڵێت ویست و ئیرادەی خودا پێشتر كاروبارەكانی خەڵكی رەخساندووە و كەس بۆی نییە دواتر ویست و قسەیەكی تیایدا هەبێت.(14)
هەر ئەم بیروبۆچوونە بەناو فەلسەفییەبوو بەنی ئومەییە لە مێژووی ئیسلامیدا كردیانە رێبازی خۆیان بۆ ئەوەی شەرعیەتی ئایینی پێ بدەنە دەسەڵاتە سیاسییەكەیان و بیرۆكەی جەبرییەتیان كردە ئایدۆلۆژیای خۆیان، بیرۆكەیەك كە دەڵێت: مرۆڤ توانای بەسەر هەموو شتێكدا ناشكێت، بەڵكو ئەو ناچار كراوە لە هەموو كردارەكانیدا و خاوەنی توانای ئارەزوومەندانەی خۆی نییە و لە ئاسمانەوە هەموو لایەنەكانی ژیانی خاڵبەندی كراوە وچارەنووسی لەسەر ئەم زەوییە دیاری كراوە، وەك چۆن لە گیانلەبەرەكانی تریشدا ئەو خیار و ژیانە ئارەزوومەندانەیە نییە!.
راستە مرۆڤ لە زۆر كات و قۆناغی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا ناچار كراوە بە قبووڵكردنی ئەمری واقیع، بەڵام ئەوە خودا نییە ئەو واقیعەی بەسەردا دەسەپێنێت و ملكەچی ئیستیبدادی دەكات، بەڵكو خودی دەسەڵاتە ئیستیبدادییەكانە بۆ شەرعییەتدان بە تاكرەوی و دەسەڵاتی داسەپاویان ئەو خورافەیە بەناوی خودا و ئایینەوە دادەهێنن و مرۆڤەكانی بۆ ماوەیەك پێوە خەریك دەكەن
* * *
دەرەنجام و وتەی كۆتایی:
مرۆڤ بەوە ناسراوە كە هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدایە لە خۆی و دەورووبەرەكەی تێ بگات، لەم پێناوەشدا تێكۆشاوە و بەپێی توانا مەعریفییەكانی خۆی هەنگاوی ناوە، دەتوانین بڵێین مرۆڤایەتی بە گشتی بە تێپەراندنی قۆناغە مێژووییەكانی تەمەنی و بینینی ئەزموونە یەك لە دوای یەكەكانی ژیانی سەر زەوی زۆر بەرەو پێشەوە چووە و بینینی زانستیانەی بۆ زۆرێك لە رواڵەتەكانی ژیان و بوونەوەٍر پەیدا كردووە، لەگەڵ ئەم پێشكەوتنە بەرچاوەدا جۆرێك لە هۆشیاری زانستی بۆ مرۆڤی ئاسایی دروست بووە و ئەو هۆشیارییە تەنها پەیوەست نەماوەتەوە بە زانا و پسپۆرەكانەوە.
ئەم هۆشیارییە هێشتا لای كۆمەڵگە دواكەوتووەكان بەدی نەهاتووە و رێبازەكانی بیركردنەوە بەو شێوە كلاسیكیانەی قۆناغە كۆنەكان ماوەتەوە، لەسەر سۆز و هەڵچوون و بەدەر لە بیركركردنەوەی زانستیانە ژیان بەرێ دەكەن، دەتوانین ئەمە راستەوخۆ لە پەروەردەو سیاسەت و شێوازی بریاردان و پرۆژە بازرگانییەكانیشدا ببینینین.
ئێمەی كوردیش وەك بەشێك لە گەلانی جیهانی سیێیەم ونەتەوەیەكی پەراوێزخراوی بێ قەوارە، لەگەڵ ئەو قەیرانە فیكرییەدا دەژین كە ئاستی بیركردنەوەمان لە هەموو روویەكی كۆمەڵایەتی و كلتوورییەوە دروستی كردووە، قەیرانی ئێمە لەئاستی بیركردنەوەدا لەو زاكیرە مێژووییەوە دەست پێ دەكات كە لە زۆر رووەوە خاڵییە لەو كەڵكەبوونە ئەزموونییەی لەسەرەتاوە باسمان كرد و دەبێتە بنەمایەك بۆ بیركردنەوەی زانستی و هاوچەرخانە،چونكە بیركردنەوەی بابەتیانە و زانستیانە پێویستی بە زاكیرەیەكی دەوڵەمەند لە ئەزموون و زانیاری پێشین هەیە، زاكیرەش بوونێكی زهنییە كە عەقڵ تیایدا ئەزموون و تاقیكردنەوەكان رێك دەخات و دەیكاتە بانكێك بۆ هەڵگرتنی زانیارییەكان و دواتر كاریان لەسەر دەكرێت لە پرۆسەی بیركردنەوەدا.
بەڵام عەقڵی رۆژهەڵاتی تا رادەیەكی زۆر كار لەسەر سۆز دەكات كە لەم نێوەندەشدا عەقڵ حزووری نامێنێت، هەر بۆیە لە حاڵەتەكانی بیركردنەوەدا ناگەرێتەوە بۆ بانكی زانیارییەكانی كە زاكیرەی مێژوویی خاوەن ناوەرۆكە بە ئەزموونە كەڵەكە بووەكانی رابردووی خۆی و كۆمەڵگەكەی،چونكە لە بنەرەتدا ئەو زاكیرەیە بوونێكی خاڵی هەیە. قبووڵكردن و رەتكردنەوەی بێ بیركردنەوەو هەڵسەنگاندنی بارودۆخە هەنووكەییەكان و مامەڵە لەگەڵ پێشهاتە نوێیەكان، بەپێی پێوەرە كۆنەكان و عەقڵییەتی بیركردنەوەی بەرایی بەرێوە دەچێت.
زۆرێك لە زانایانی كۆمەڵناسی كاتێك باس لە بونیادی كۆمەڵایەتی ئەم ناوچەیەی ئێمە دەكەن، ئاماژە بەو راستییە دەدەن كە عەقڵیەتی دەستەجەمعی كۆمەڵگە خاوەنی بونیادێكی سادە و سەرەتاییە و ناوەرۆكەكەی هەڵگری تایبەتمەندی خێڵەكیانەیە، بەو مانایەی شێوازی بیركردنەوە و بەرێوەچوونی بزووتنەوەی ژیان لەم كۆمەڵگەیانەدا لەسەر بنەمای عەقڵی خێڵە، ئەو عەقڵەی پرۆسەی بیركردنەوە تیایدا دراوەتە دەستی سەرۆك خێڵ و تاك تەنها رۆڵێكی میكانیكی هەیە و عەقڵی پەراوێز خراوە و بیركردنەوەی راگیراوە، هەر لەسەر ئەو بنچینەیەش بوارەكانی ژیانی كۆمەڵگە دارێژراوەتەوە.
ئەم حاڵەتە لەسەر ئاستی دنیای عەرەبی و ئیسلامی بەشێوەی ئاشكرا و بەرجەستە دەبینرێت و هەرئەمەشە بووەتە رێگر لەبەردەم هەر هەوڵێكی ریفۆرمخوازانەدا، دەوڵەت بریتییە لە خێڵێكی گەورە و فۆرمی دەوڵەتی مۆدێرن و هاوچەرخی وەرگرتووە، سەرۆك سەردەستە و كارێزمای بێ بەرامبەرە و كاتێك ئەو وتی، ئەوا هەموو گەل دەبێت هەر ئەوە بڵێت، لۆژیكەكەی رژێمی بەعس دیارترین نموونەیە كە كرابوویە فەلسەفەی سیاسی و كۆمەڵایەتی رۆشنبیری بۆ هەموو گەلانی عێراق كاتێك دەیانوت:(اژا قال صدام قال العراق).
لە دەوڵتیشەوە وەرە خوارەوە بۆ رێكخراوە سیاسییەكان بە حزبە مودێرن و موحافیزكارەكانەوە، بەشێوەیەكی رێژەیش بێت هەریەكەیان خێڵێكی گەورە یان بچووكن و عەقڵی مونتەمییەكانی تیادا لە قاڵب دراوە بەو چوارچێوەیەی سەرۆك خێڵ( سەرۆك حزب) دایرشتووە. دەزگاو دامەزراوە رەسمییەكانیش هەمان عەقڵییەتی سەرەتایی ئاراستەی دەكات و عەقڵی دەستەجەمعی كە بەرەنجامی بیركردنەوەی تاكەكانیەتی حزووری نییە، لەوێشەوە دادەبەزێت بۆ ئەو ئۆرگانە كۆمەڵایەتییەی پێی دەوترێت خێزان، هەمان بارودۆخ تیایدا بەرجەستە بووە.
لە بارودۆخی خێڵەكیانەی بەراییدا پرۆسەی بیركردنەوەی تاكەكان گەشە ناكەن و بەمەش كۆمەڵگە پێشكەوتن و گۆران و ریفۆرم بە هیچ بارێكدا بە خۆیەوە نابینێت، لە بارودۆخێكیشدا عەقڵەكان دەگەرێنەوە بۆ شێوە بەراییەكە و پەنا دەبەنەوە بەر رێبازە خورافی و ئەفسانەییەكان بۆ چارەسەری كێشەكانیان.
هەر بۆیە لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی هێشتا بیركردنەوەی خورافی زاڵە بەسەر شێوازی بیركردنەوەی كۆمەڵگەدا و ئەمەش بەشێوەیەكی گشتی حاڵەتێكی بەرجەستەی كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكانە و ئەم ناوچەیەی ئێمەش لەو بارودۆخە دانەبراوە، لە رۆژگاری زانست و تەكنەلۆژیای هاوچەرخدا هێشتا بەشێوەیەكی فراوان ئەفسانە و مومارەسەی شەعوەزە و دەجەلی وەك قاوەگرتنەوە و هەروەها جادووگەری و بیروباوەری نادروست بە پیاوچاكانی مردوو، لەگەڵ هەندێ بۆچوون و مامەڵەی ناواقیعی لەگەڵ جنۆكەو زیادەرەوی لە بوون و كاریگەرییان،لە بلاوبوونەوەدایە كە ئەم حاڵەتەش تەنها پەیوەست نییە بە كۆمەڵگە سەرەتایی و گوندنشینەكانەوە، بەڵكو تێپەریوە بۆ كۆمەڵگەی شار و خەڵكە خوێندەوارەكەش، ئەمەش ئاسەواری خراپی هەیە لەسەر هۆشیاری و بیركردنەوەی، چونكە خورافە چارەسەر و دەرەنجامی نازانستی دەدات بە دەستەوە بۆ ئەوانەی كێشەكانیان دەهێننە لایان و داوای تەفسیر و روونكردنەوەیان لێ دەكەن، وەك هەندێ لێكدانەوەی نازانستی لەسەر دیاردە و كارەساتە سروشتییەكان و كۆمەڵێ پەتا و نەخۆشی بڵاو كە زۆرجار لەبەرگی ئایندا ئەمەش دەكرێت.
لەناو وڵاتە دوواكەوتووەكانی جیهانی سێیەمدا ئەم بونیادە خێڵەكییەی كۆمەڵگە رێگای بۆ مۆنۆپۆلكردنی بوارەكانی رووناكبیری و ناوەندەكانی فیكر و مەعریفە خۆشكردووە لەلایەن دەسەڵاتە سیاسییەكانەوە، لەبەر ئەوە ئەگەر بەدواداچوونێكی مەیدنی بۆ هەر جوگرافیایەكی سیاسی سەربەخۆ لەم ناوچەیەی ئێمەدا بكەیت، دەبینیت كلتووری باو لەو شوێنانەدا و لەسەر ئاستی شەقامی جەماوەری و ئۆرگانەكانی تری كۆمەڵگەش ئەو كلتوورەیە كە بیركردنەوەی رەسمی ئەو قەوارە سیاسییە بەرهەمی هێناوە.
ئەم بارودۆخەی بیركردنەوە تیایدا ئیفلیج كراوە و عەقڵ خراوەتە پەراوێزەوە، زەمینەی بۆ بیركردنەوەی خورافی خۆشتر كردووە، خورافە بەو واتایەی بیرێك بەسەر واقیعێكدا دەدرێت كە دەستكرد و نابابەتییە و تەفسێرێكی نالۆژیكییە لە دەرەوەی عەقڵ، ئەم شێوازە لە بیركردنەوەی خورافی لەكۆمەڵگەی ئێمەدا دەرهاوێشتەی خراپی زۆری لێ كەوتووەتەوە كە لەسەر زەمینەی واقیع بۆچوون و فەتوای سیاسی و ئایینی و كۆمەڵایەتی هێناوەتە كایە.
غیابی عەقڵ و راوەستانی پرۆسەی بیركردنەوە رێگای خۆشكردووە بۆ كۆمەڵێ خورافەی سیاسی وەك ئەوەی رۆژانە لەم بەشە دنیای رۆژهەڵاتی ئێمەدا لەسەر ئاستی رەسمی و نارەسمی مومارەسە دەكرێت و رژێمی سیاسی ناوچەكەی لەسەر راوەستاوە و دەبێتە جێگای باوەری زۆرێك لە جەماوەریش و رایەكی گشتی بۆ دروستا دەبێت.
هەر بۆ نموونە لەو كات وساتانەدا كە هەواڵی دەسگیركردنی سەدام راگەیەنرا و شۆكێكی پڕ لە ئازار بوو بۆ هەندێ ناوەندی شۆڤینی عەرەبی، بۆچوون وقسەی سیاسی خورافیانەی زۆرمان بەر گوێ كەوت كە دەیویست لێكدانەوەیەكی ناواقیعی خورافیانە بۆ رووداوەكە بكات، ئەوانەی دەیانویست جەماوەرەكەیان بە وەهم و خورافەچەواشە بكەن، وێنەیەكی پروپووچی ئەفسانەییان بۆ كۆمەڵگەی عەرەبی دەكێشا و دەیانوت ئەوەی دەسگیركراوە سەدام نییە و ئەو كەسەی لەسەر شاشەی تەلەفزیۆن پیشان دراوە كەسێكی ترەو سیناریۆیەكی ئەمریكی و ئیسرائیلییە، یاخود یەكێكە لە هاوشێوەكانی سەدام،كار گەیشتە ئەوەی بڵێن یەكێك لە گوندنشینەكانی نزیك تكریت رایگەیاندووە كە دەتوانێت بیست پیاوی لەو شێوەیە بهێنێت كە ئەمریكییەكان گرتوویانە، هەموو ئەم قسانە لە زۆر ناوەندی رەسمی و كەناڵی ئیعلامییەوە درا بە گوێی شەقامی عەرەبیدا و تەنانەت دوای ئەوەش مادە شلەمەنییەكانی لەشی سەدام خرایە ژێر ئازمایشی پزیشكییەوە و بە شێوە زانستییەكەش دەركەوت سەدامە و كەسایەتی ئەو دكتاتۆرە سەلمێنرا، هێشتا خورافەی سیاسی عەرەبی هەر لەسەر بۆچوونی خۆی مایەوە تا ئەو كاتەی رۆژگار بواری رەتكردنەوەی بۆ نەهێشتنەوە. تا ئەو كاتەش قسەكانی ئەو گوندنشینە تكریتییە بۆ شەقامی عەرەبی كە لەسەر خورافە راهێنراوە لە پشكنینە زانستییەكانی تاقیگە ئەمریكییەكان و دانپیانانی خودی سەدامیش بە كەسایەتی خۆیدا زۆر كاریگەرتربوو، چونكە ئەم شیكارییە زانستی و پزیشكییانە نامۆیە بە عەقڵییەتێك لەسەر خورافە پەروەردە كرابێت.
ئەم شێوازە عەرەبییەی وەك نموونە هێنامانەوە تەنها پەیوەست نییە بە كۆمەڵگەی عەرەبییەوە و رێبازی بیركردنەوەی گەلانی ئەم ناوچەیەی ئێمەیە و نەبوونی بیركردنەوەی تەندروست و زانستییە بەو شێوەیە عەقڵی كۆمەڵگە دەكەوێتە قەیرانەوە.
لەناو ئەم كۆمەڵگەیانەدا رۆشنبیران ئەركی مێژووییان دەكەوێتە سەر و بەرپرسیارن بەرامبەر بە كاراكردنەوەی عەقڵی تاك و خستنەوەگەری پرۆسەی بیركردنەوەی ژیاریانەی، لەگەڵ ئەوانیشدا قوتابخانە رۆڵی پۆزەتیڤانە دەبینێت ئەگەر رەوتی بیركردنەوەی بەو ئاراستەیەدا برد كە زانستیانە مامەڵە لەگەڵ كێشەكانی ژیاندا بكات لە چارەسەركردن و بەدواداچوونیاندا پشت بە خورافە نەبەستێت. قوتابخانەش تەنها بریتی نییە لە خەزێنەیەكی پر لە زانستی ئامادەكراو، بەڵكو لەوەش گرنگتر ئەوەیە كە ئەو زانستانە بەو شێوەیە فێری خوێندكار بكات ئاسۆی بیركردنەوەی لە بەردەمدا فراوان و رووناك بكاتەوە و فێری میتۆدی زانستیانەی بكات لە هەڵًسەنگاندن و بودواداچوونی دیاردەو حاڵەت و پێشهاتەكاندا، بەهای زانستەكان لەوەدا نییە كە بریتی بێت لە كۆمەڵێك حەقیقەت و دۆزینەوەی چەسپاو كە لە رێگای ئەزموون و توێژینەوە و گەڕانەوە بەدەست هاتوون، بەڵكو گرنگییەكە لەو میتۆدەدایە دنیای ئەمرۆی بەو دەرەنجامە زانستیانە گەیاندووە.
بیركردنەوەی زانستی بەهێزكردنی كەناڵی پەیوەندی نێوان گەلان و تێكرای مرۆڤایەتییە، چونكە ئەگەر عەقڵەكان تەندروستانە و بەشێوە زانستییەكەی بیر بكەنەوە لە یەك جێگادا یەك دەگرنەوە و دواجار بەیەك دەرەنجام دەگەن. كەواتە بەرهەم و ئامانجی بیركردنەوەی زانستی بەدرێژایی مێژووی درێژخایەن و گرانی خۆی یەكێتی و یەكخستنی مرۆڤایەتی بووە، هەرچەندە دەزانین كە ئەم ئاكامە تا ئێستاش دوورە لە بەدیهاتن، بەڵام هەموو ئەو كۆسپ و بەربەستانەی لەبەردەم مرۆڤایەتیدا لە ئارادایە، بریتین لە هەمان ئەو كۆسپ و تەگەرانەی لەبەردەم زانست و بیركردنەوەی زانستیدایە، بەڵام دەتوانین بڵێین كە جیهان بەهۆی زانست و بیركردنەوەی زانستیانەوە بەرەو یەكگرتن دەروات، ئەوەش ئەو یەكگرتنەوەیە رەت دەكاتەوە تەنها عەقڵە دۆگما و بە ئایدۆلۆژیا داخراوەكانە، ئەوەش زانستیانە بیر دەكاتەوە، هەمیشە بە عەقڵییەتێكی جیهانی و لەچوارچێوەی بەرژەوەندی مرۆڤ لەهەر شوێنێكدا بێت رەفتار دەكات، چونكە كاتێك مرۆڤ لەو پرۆسە ژیارییەی بیركردنەوەدا بە شێوەی بابەتی و زانستیانە مامەڵەی كرد، ئەو كاتە بەیەك پێوەر پێوانە دەكات كە ئەویش پێوەری عەقڵە و هەر بەمەش ئەو جیهانگیرییە سرووشتییە دێتە كایە كە مرۆڤایەتی پێكەوە كۆ دەكاتەوە.
* * *
سەرچاوە و پەراوێزەكان:
(1) گۆڤاری زانستی سەردەم ، ژمارە 26 –شوباتی 2006- بیركردنەوەی زانستی، كامیل مەحمود- لاپەرە 147.
(2) گۆڤاری زانستی سەردەم، ژمارە 25 تشرینی دووەمی 2005:سایكۆلۆژیای بیركردنەوە، د.شەریف قەرەچەتانی .
(3) گۆڤاری التوحید، ژمارە 93 ئازاری 1998- لاپەرە 189.
(4) گۆڤاری زانستی سەردەم، ژمارە 26 - بیركردنەوەی زانستی، كامیل مەحمود- لاپەرە 148
(5) هەمان سەرچاوە.
(6) سایكولوجیة التغیر والتجدید، د. فاروق السید عثمان،لاپەرە 53.
(7) هەمان سەرچاوە، لاپەرە 54.
(8) التفكیر العلمي ، د. فؤاد زكریا ،لاپەرە 17.
(9) سیكولوجیة التغیر والتجدید، د. فاروق السید عثمان ـ لاپەرە 55.
(10) التفكیر العلمی، د. فۆاد زكریا ـ لاپەرە 61.
(11) هەمان سەرچاوە، لاپەرە 61.
(12) مغامرة المنطق البنیوی، ابراهیم محمود – لاپەرە 228.
(13) گۆڤاری النهج، لاپەرە 17.
(14) هەمان سەرچاوە و لاپەرە.
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق